Σκέψεις για τη συγγραφή της ιστορίας της Κατοχής

*Οι δύο τόμοι της "Ιστορίας της κατοχής" του Δημοσθένη Κούκουνα

            Στο χώρο εκδηλώσεων του βιβλιοπωλείου ΙΑΝΟΣ, έγινε η παρουσίαση των βιβλίων του Δημοσθένη Κούκουνα με τίτλο "ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΚΑΤΟΧΗΣ" (Τόμος Α΄ και Τόμος Β΄). 
        Την παρουσίαση έκαναν εκτός του συγγραφέως και οι δημοσιογράφοι Γιώργος Πετρόπουλος και Μιχάλης Κατσίγερας με συντονιστή τον Στέφανο Κασιμάτη, επίσης δημοσιογράφο. Τα βιβλία αυτά με τις 1000 και πλέον σελίδες, με πλούτο στοιχείων γνωστών και αγνώστων, με σπάνιο φωτογραφικό υλικό, εξέδωσε ο εκδοτικός οίκος Λιβάνη. Οι ομιλίες των παρουσιαστών του βιβλίου, έθεσαν σειρά προβληματισμών και σκέψεων για την ιστοριογραφία της Κατοχής. 
          Κατά τον συγγραφέα, είναι ώρα να ξαναδούμε ανόθευτα και ακηδεμόνευτα την αληθινή ιστορία της Κατοχής, που το πνεύμα της γαλούχησε τις κατοπινές ελληνικές γενιές. Χωρίς παρωπίδες και εμμονές, αντικειμενικά και σε βάθος, με άγνωστα στοιχεία και ντοκουμέντα. 

*Από την παρουσίαση: Από αριστερά Γ. Πετρόπουλος, Μ. Κατσίγερας, Δ. Κούκουνας, 

Στ. Κασιμάτης, Ηλ. Λιβάνης

           Τα κεφάλαια που διαπραγματεύεται το πόνημα του Δημοσθένη Κούκουνα είναι: Η Ελλάδα στις παραμονές του πολέμου. Εναλλαγές στην εξουσία, τάσεις και επιρροές. Από το κίνημα του 1935 μέχρι τον ελληνοϊταλικό πόλεμο. Ο πόλεμος και η Πέμπτη Φάλαγγα. Απόπειρα προσέγγισης με τη Μόσχα και παρασκηνιακές κινήσεις να αποτραπεί η κατάκτηση της χώρας ενώ η Πέμπτη Φάλαγγα απλώνει τα πλοκάμια της. Οι γερμανόφιλοι και η συνθηκολόγηση. Συνωμοσίες, διαπραγματεύσεις, πρωτόκολλα και παρασκήνια. Οι Γερμανοί στην Αθήνα και οι πρώτες μέρες της Κατοχής. Οι πρώτες αντιδράσεις και η πολιτική ζωή στην κατεχόμενη Ελλάδα. Η δραματική νύχτα της κατοχής προκαλεί σταδιακά τον λαϊκό θυμό. Οι Γερμανοί στη Θεσσαλονίκη και η βουλγαροκρατούμενη ζώνη. Ο στρατηγός Τσολάκογλου και η κυβέρνησή του. Εξουσία και πολιτική στην κατεχόμενη Ελλάδα. Τα κρίσιμα ζητήματα και η εμφάνιση του Αρχιεπισκόπου Δαμασκηνού στο προσκήνιο. Η μεγάλη πείνα, η καταλήστευση από τους κατακτητές και το οικονομικό αδιέξοδο. 

*Ο δημοσιογράφος Γιώργος Πετρόπουλος

         Εδώ, παρουσιάζεται η ομιλία του Γιώργου Πετρόπουλου, ο οποίος έθιξε διάφορα καίρια ζητήματα, εκείνης της δραματικής εποχής:


"Κύριες και κύριοι,

Αγαπητοί φίλοι

          Πριν από λίγες μέρες, όταν ένας φίλος, είδε την πρόσκληση για την παρουσίαση του βιβλίου, εντελώς αυθόρμητα με ρώτησε:

           - «Δεν μου λες, τι γυρεύει η αλεπού στο παζάρι;».

           - «Ποια είναι η αλεπού;», τον ρωτάω με τη σειρά μου.

           - « Με σένα μιλάω», μου απαντάει, «εσένα εννοώ. Αν γνώριζα τον Δημοσθένη και είχα το ίδιο θάρρος μαζί του, θα του έκανα την ίδια ερώτηση. Τι γυρεύεις εσύ μ’ αυτόν κι εκείνος με σένα; Είστε άνθρωποι εντελώς διαφορετικών πολιτικο-ιδεολογικών αντιλήψεων και κοσμοθεωριών».

           Φυσικά, ο εν λόγω φίλος μου περισσότερο ήθελε να με πειράξει, παρά να ενεργοποιήσει ταμπού παλιότερων εποχών, τα οποία και να τα ερμηνεύσουμε μπορούμε και να τα κατανοήσουμε. Εγώ, όμως, οφείλω να λάβω υπόψη μου πως μπορεί να υπάρχουν άνθρωποι, ακόμη και σήμερα, οι οποίοι σκέφτονται με ταμπού και προκαταλήψεις παλιότερων εποχών, με ταμπού και προκαταλήψεις που αλλοιώνουν και στρεβλώνουν εντελώς τις πολιτικές και ιδεολογικές διαφορές. Ευτυχώς για μένα και τον Δημοσθένη που είμαστε και οι δύο κάθετα αντίθετοι στην αλλοίωση και στη στρέβλωση αυτών των διαφορών. Γιατί και οι δύο θέλουμε, επιθυμούμε και επιδιώκουμε αυτές οι διαφορές να είναι σαφείς και συγκεκριμένες, απολύτως καθαρές, χωρίς ίχνος πολιτικού και ιδεολογικού ρατσισμού. Μακριά από εμάς αυτά.

           Με τον Δημοσθένη έχουμε πολλά κοινά. Καταρχήν έχουμε δύο μεγάλες κοινές αγάπες: Την Πάτρα, στην οποία μεγαλώσαμε και οι δύο και την ιστορία την οποία πασχίζουμε μια ζωή να κατακτήσουμε. Είναι πολύ μυστηριώδης αυτή η σχέση με την ιστορία. Κάθε φορά που νομίζουμε ότι τα καταφέραμε μαζί της, εκείνη πάντα μας ξεφεύγει μέσα από τα χέρια, μας χαμογελά περιπαιχτικά  από κοντινή απόσταση και μας καλεί να την ακολουθήσουμε σε νέους δρόμους και νέες συγκινήσεις. Κάτι που βεβαίως το κάνουμε αγόγγυστα, χωρίς  ενδοιασμούς κι ας ξέρουμε ότι το τελευταίο συναίσθημα μας θα είναι η αίσθηση του ανικανοποίητου. Μας μένει όμως η χαρά ότι αφήνουμε πίσω κάτι από το οποίο θα πιαστούν οι επόμενοι. Ότι οι επόμενοι δεν θα ξεκινήσουμε από το μηδέν.

*Ο Δημήτριος Γατόπουλος

          Αν έπρεπε να πω μόνο μια φράση για την «Ιστορία της Κατοχής» του Δημοσθένη θα έλεγα ακριβώς αυτό. Θα έλεγα πως όσοι καταπιαστούν με το θέμα, μετά από την δική του δουλειά, δεν θα ξεκινήσουν από το μηδέν. Θα έχουν μια γερή βάση για να πάνε την έρευνα παραπέρα. Θα έλεγα ακόμη πως μετά την «Ιστορία της Κατοχής» του Δημήτρη Γατόπουλου, που ήταν πατρινός, η δεύτερη προσπάθεια να προσεγγιστεί αυτό το θέμα γίνεται από έναν ακόμη πατρινό, τον Δημοσθένη Κούκουνα. Κάτι, μάλλον, συμβαίνει με την κατοχή και την Πάτρα.

          Υπάρχει όμως μια μεγάλη διαφορά ανάμεσα στους δύο. Ο Γατόπουλος άνοιξε το δρόμο για να γραφεί η ιστορία της Εθνικής Αντίστασης. Ο Δημοσθένης, πάει στην ιστορία της κατοχής από άλλο δρόμο. Αναζητεί και διερευνά τις αθέατες πλευρές. Αυτές που καλώς ή κακώς πέρασαν σε δεύτερη μοίρα, έμειναν στην σκιά και δεν μας απασχόλησαν για δεκαετίες.

          Για να γίνω πιο σαφής, θα μου επιτρέψετε να σταθώ λίγο στο θέμα «Ιστορία της Κατοχής» και «Ιστορία της Αντίστασης». Είναι διαφορετικά πράγματα; Κανονικά δεν θα έπρεπε να είναι. Αλλά καλώς ή κακώς στην Ελλάδα επικράτησε να είναι. Δεν πρόκειται για κάτι παράξενο γιατί καταρχήν είναι κάτι το ερμηνεύσιμο. Για δεκαετίες ολόκληρες σ’ αυτή τη χώρα συζητούσαμε ποιος έκανε και ποιος δεν έκανε αντίσταση. Και ήταν υπό αμφισβήτηση αν η μεγαλύτερη αντιστασιακή οργάνωση, το ΕΑΜ, ήταν όντως αντιστασιακή οργάνωση. Επομένως το όλο ζήτημα της ιστορικής διερεύνησης μπλέχτηκε με τις πολιτικές αντιπαραθέσεις και τα πολιτικά πάθη της μετεμφυλιακής περιόδου με αποτέλεσμα η ιστορική έρευνα να στραφεί πρώτα στην αποκατάσταση των πραγμάτων, στην αποκατάσταση της γενικής ιστορικής αλήθειας ώστε μετά να καταστεί δυνατό να πάμε σε μεγαλύτερο βάθος. Έτσι με τον όρο «Ιστορία της Εθνικής Αντίστασης», επικράτησε να περιγράφουμε την δράση των αντιστασιακών οργανώσεων εναντίων των κατακτητών. Πως δημιουργήθηκαν, πως έδρασαν, τι αποτελέσματα έφεραν, πόσο συνεισέφεραν στην απελευθέρωση της χώρας.

Είναι αυτό η ιστορία της κατοχής; Ασφαλώς όχι. Είναι το μεγαλύτερο και το σπουδαιότερο μέρος της. Είναι ελλιπής όμως η ιστορία αν μείνει εκεί. Η κατοχή δημιούργησε μια νέα κοινωνική πραγματικότητα. Ήταν μια κοινωνική πραγματικότητα που δεν ήρθε από το πουθενά. Επομένως, μια ολοκληρωμένη Ιστορία της Εθνικής Αντίστασης απαιτεί να την εντάξουμε σε μια ευρύτερη βάση. Να την δούμε ως ιστορία της κατοχής, ως ιστορία της ελληνικής κοινωνίας στα χρόνια της κατοχής. Μόνο έτσι θα μπορέσουμε να θέσουμε τα καίρια ερωτήματα. Πως φτάσαμε στην κατοχή; Γιατί έγινε δυνατή η επιβολή της και μάλιστα στην μορφή που την γνωρίζουμε; Τι άλλαξε και τι παρέμεινε ίδιο στην Ελλάδα υπό το καθεστώς της τριπλής φασιστικής κατοχής; Ποιες ήταν οι μεταβολές στην ελληνική κοινωνία; Οικονομικές πολιτικές, κοινωνικοταξικές. Ποιες ήταν οι επιδράσεις στην συνείδηση του λαού και πως αυτή η συνείδηση επηρεάστηκε ώστε να φτάσουμε σ’ αυτή τη μεγαλειώδη αντίσταση που γνωρίζουμε; Τι ήταν αυτή η κάστα των δοσιλόγων; Πως προέκυψε και σε τι αποσκοπούσε; Με δυο λόγια πώς διαμορφώθηκε το ελληνικό κοινωνικό ζήτημα σε ‘κείνα τα χρόνια και ποιες ήταν οι λύσεις του;   

          Συνηθίσαμε- και μια αιτία γι’ αυτό είναι ότι εμείς οι λίγο παλιότεροι γνωρίσαμε εκείνη τη δρακογενιά- όταν μιλάμε για κατοχή να φέρνουμε στο μυαλό μας αγώνες και ηρωισμούς. Εκείνη όμως η κοινωνία είχε κι άλλα πράγματα. Καταρχήν κυρίαρχο ήταν το ζήτημα της καθημερινής επιβίωσης. Ας θυμηθούμε λίγο πως όριζε τους σκοπούς του Εθνικοαπελευθερωτικού Αγώνα ο Δημήτρης Γληνός στο περίφημο βιβλιαράκι του «Τι είναι και τι θέλει το ΕΑΜ».

*Ο Δημήτριος Γληνός

           Γράφει: «Ποιοι μπορεί να είναι σήμερα οι σκοποί ενός Εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα:

α) Η καθημερινή πάλη για να μην τσακιστεί ο λαός κάτω από την πείνα, την αρρώστια και τις υλικές στερήσεις. Όταν αφήσεις το λαό να πεθάνει στους δρόμους, να κουρελιαστεί ψυχικά και σωματικά, και λες έπειτα πως θα κάνεις «στον κατάλληλο καιρό» εθνικοαπελευθερωτικόν αγώνα, είσαι ένας συνειδητός απατεώνας και συνεργάτης του εχθρού. Γιατί είναι το ίδιο σα να λες, πως θα βάλεις ένα κουφάρι να πολεμήσει. Ο εθνικοαπελευθερωτικός αγώνας λοιπόν, αρχίζει, από την καθημερινή πάλη για το ψωμί, για τα συσσίτια, για τα μεροκάματα, για τα φάρμακα, ενάντια στην εξαθλίωση του λαού και τη λιμοκτονία του.

β) Η καθημερινή αντίσταση, παθητική και ενεργητική, ενάντια στον καταχτητή και στα κοπέλια του. Ο φρονηματισμός του λαού, η καταπολέμηση κάθε συμβιβασμού με τη σκλαβιά.

γ) Η καθημερινή προσπάθεια να παραλύσουν οι δυνάμεις του καταχτητή, να μην εξυπηρετούνται οι πολεμικοί σκοποί του με την εργασία τη δική μας και με τα υλικά τα δικά μας.

δ) Η ενεργητική αντίσταση στη βία, η απάντηση στη βία με τη βία, ο ένοπλος αγώνας και η τελική ένοπλη εξέγερση».

          Βλέπουμε πως πρώτο στην ιεράρχηση του Γληνού, είναι το ζήτημα της επιβίωσης του λαού και τελευταίο, εκείνο που αφορά στην ένοπλη εξέγερσή του. Μ’ αυτή την έννοια, ο Γληνός μας δίνει και την διάσταση του ιστορικού ζητήματος. Η ιστορία της κατοχής είναι πολύ πιο ευρύτερο ιστορικό θέμα απ’ αυτό της ιστορίας της αντίστασης, της οργανωμένης αντίστασης.

           Ο Δημοσθένης τολμάει να αναμετρηθεί μαζί του. Το αγγίζει χωρίς φόβο. Το διερευνά και επιδιώκει να πάει σε βάθος. Οι δύο τόμοι του, που έχουμε στα χέρια μας, πιστοποιούν πως κάνει μια καλή αρχή. Αναμένουμε την συνέχειά της που ελπίζουμε και πιστεύουμε πως θα είναι εξίσου καλή. Φυσικά δεν μπορούμε να μην του επισημάνουμε πως έμπλεξε. Και δεν μπορούμε να μην του ευχηθούμε «καλά ξεμπερδέματα». Είναι όμως ικανός και πιστεύω πως θα τα καταφέρει.

           Έχετε στα χέρια σας μια καλαίσθητη έκδοση χιλίων και πάνω σελίδων που όσο κι αν σας τρομάζει, λόγω του όγκου της, βεβαιώνω όσους την κοίταξαν σήμερα για πρώτη φορά πως διαβάζεται εύκολα. Μονορούφι. Αν ξεκινήσετε δύσκολα θα σταματήσετε.

           Ο Δημοσθένης είναι δημοσιογράφος (άλλο κοινό αυτό με τον Γατόπουλο). Γράφει απλά, κατανοητά και τεκμηριωμένα. Κάνει λαϊκή ιστορία. Ιστορία για τον πολύ κόσμο και όχι για τους ειδικούς. Έχει πλήθος πληροφοριών και ντοκουμέντων. Το σπουδαιότερο όμως είναι ότι προσεγγίζει τις άγνωστες πλευρές όλων των θεμάτων που τον απασχολούν. Κάνει ρεπορτάζ με την ιστορία χωρίς όμως να στέκεται στην επιφάνεια των πραγμάτων, χωρίς να έχει να ζηλέψει κάτι από τον επαγγελματία ιστορικό.

          Συνεχίζει επάξια μία παράδοση της δημοσιογραφικής οικογένειας. Μην ξεχνάτε ότι σ’ αυτή τη χώρα δεν είναι λίγοι οι δημοσιογράφοι που έγραψαν σπουδαία ιστορικά έργα. Τις περισσότερες φορές αυτοί άνοιξαν τον δρόμο στους ιστορικούς. Το σπουδαιότερο όμως είναι ότι έμαθαν τον λαό ιστορία. Γιατί έκαναν λαϊκή ιστορία. Απλή, ντοκουμενταρισμένη, κατανοητή από το μεγάλο πλήθος. Ποιον να πρωτοθυμηθούμε: Τον Γρηγόρη Δαφνή, τον Σόλωνα Γρηγοριάδη, τον Γατόπουλο, Τον Σπύρο Λιναρδάτο… Ο κατάλογος είναι πολύ μακρύς.

*Ο Γεώργιος Τσολάκογλου, πρώτος κατοχικός πρωθυπουργός

           Το έργο του Δημοσθένη στον πρώτο τόμο ξεκινάει από το κίνημα του ’35, περνάει μέσα από την μεταξική δικτατορία, φτάνει στην κατοχή και καταλήγει στην κυβέρνηση Τσολάκογλου και στην αποτίμηση της. Μας δίνει δηλαδή όλο το ιστορικό πλαίσιο μέσα από το οποίο οδηγηθήκαμε στην τριπλή φασιστική κατοχή και την πρώτη προσπάθεια οργάνωσης της ελληνικής κοινωνίας σε κατοχικές συνθήκες, υπό τον έλεγχο των κατακτητών.

           Ο δεύτερος τόμος που ξεκινάει με την μάχη της Κρήτης, αναπτύσσει διεξοδικά το ζήτημα του δοσιλογισμού στην εκδήλωσή του (Ιταλική κατοχή Ιονίων νήσων, κουτσοβλαχικό ζήτημα και πριγκιπάτο της Πίνδου) αλλά και την κατασκοπευτική πλευρά του γερμανικού παράγοντα που είναι μιας άλλη, συχνά αθέατη, πλευρά του δοσιλογισμού. Έτσι, έχουμε μία προσέγγιση του θέματος που πατάει πάνω σε υπαρκτές πραγματικότητες ανεξαρτήτως των διαστάσεων που πήραν και της δυνατότητας που είχε ο εχθρός να αξιοποιήσει με επιτυχία μειονοτικά ζητήματα ή ζητήματα κουλτούρας και παραδόσεων, για να κάνει τη δουλειά του. Ασφαλώς, στη συνέχεια του έργου του ο Δημοσθένης θα μας δώσει και τα υπόλοιπα κομμάτια που συνθέτουν το παζλ της κατεχόμενης Ελλάδας και τότε μάλλον δεν θα χρειαστεί να κάνουμε μια παρουσίαση της ιστορίας του για την κατοχή στην ολοκληρωμένη της μορφή, αλλά μια διεξοδική συζήτηση με ερωτήσεις, απαντήσεις, παρεμβάσεις, αντιπαραθέσεις. Δεν θα επεκταθώ περισσότερο.

           Η δική μου η γνώμη είναι πως το δίτομο- προς το παρόν- αυτό έργο ανοίγει μια συζήτηση. Και την ανοίγει έντιμα και τεκμηριωμένα. Με τον Δημοσθένη μπορείς να συμφωνήσεις ή να διαφωνήσεις. Στην περίπτωση που διαφωνήσεις, ακόμη κι αν διαφωνήσεις οριζοντίως και καθέτως, για ένα πράγμα είσαι βέβαιος. Δεν θα επιχειρήσει ποτέ να σε εξαπατήσει, να διαστρεβλώσει τα γεγονότα, να υπηρετήσει με αυτό που γράφει σκοπιμότητες και καιροσκοπισμούς. Είναι ήπιος, δεν διακατέχεται από πάθη, δεν έχει κόμπλεξ απέναντι σε εκείνους με τους οποίους τον χωρίζουν πολιτικές και ιδεολογικές διαφορές. Το σπουδαιότερο είναι πως διαβάζοντας τον Δημοσθένη έχεις να μάθεις. Διαβάστε τον λοιπόν. Μόνο όφελος θα έχετε.

           Θα μπορούσα να τελειώσω εδώ. Θα μου επιτρέψεις όμως Δημοσθένη να εκμεταλλευτώ την ευκαιρία που μου έδωσες, με την παρουσία μου εδώ, να πράξω κάτι που το νιώθω χρέος και που μάλλον με τον καιρό μου έχει γίνει απωθημένο. Γράφεις σε ένα σημείο, στην αρχή του πρώτου τόμου για το σύμφωνο Σκλάβαινα- Σοφούλη και λες για τον Σκλάβαινα ότι «στα επόμενα χρόνια θα διαδραματίσει ρόλο προδοτικό για το κόμμα του». Ασφαλώς αναφέρεσαι στη δήλωση μετανοίας, που ο Σκάβαινας υπέγραψε στα χρόνια της μεταξικής δικτατορίας. Φυσικά δεν ήταν αντικείμενο του βιβλίο σου να αναφερθείς αναλυτικά σ’ αυτή την υπόθεση. Εγώ όμως αισθάνομαι υποχρέωση μου να πω δυο πράγματα παραπάνω.

*Ο Στέλιος Σκλάβαινας

           Ο Στυλιανός Σκλάβαινας υπήρξε ηγετικό στέλεχος της ΟΚΝΕ και του ΚΚΕ. Μέλος του Π.Γ. της ΚΕ του ΚΚΕ την περίοδο Ζαχαριάδη, δηλαδή από τα τέλη του 1931 και μετά, επικεφαλής της Ενωτικής ΓΣΕΕ και αρχηγός της κοινοβουλευτικής ομάδας του Παλλαϊκού Μετώπου στην Βουλή που προέκυψε από τις εκλογές του ’36. Υπέγραψε δήλωση το 1938 και αφέθηκε ελεύθερος. Συνελήφθη όμως από τους κατακτητές, στάλθηκε εξορία στην Ακροναυπλία και μετά στο Χαϊδάρι. Εκτελέστηκε με τους 200 της Καισαριανής την 1^η Μαΐου του 1944. Την ντροπή της δήλωσης μετανοίας την ξέπλυνε με το αίμα του. Κι έτσι πέρασε στο πάνθεον των ηρώων του κομμουνιστικού, του εργατικού, του λαϊκού κινήματος αυτής της χώρας. Είναι ένας από τους σύγχρονους μάρτυρες του ελληνικού λαού που έχει ποτίσει με το αίμα του τον αγώνα για την απελευθέρωση της Ελλάδας. Αν κάποια ιδανικά στέκονται ψηλά και μας εμπνέουν ακόμα είναι γιατί τα σήκωσαν ψηλά, πέφτοντας οι ίδιοι, αγωνιστές σαν τον Στυλιανό Σκλάβαινα. Έτσι πρέπει να τον θυμόμαστε- έτσι πρέπει να τον καταγράψει η ιστορία. Η περίπτωση του δεν μας δίνει την ευκαιρία να επισημάνουμε πως το κεφάλαιο των δηλωσιών είναι ένα ξεχωριστό και ιδιαίτερα ενδιαφέρον κεφάλαιο της ιστορίας της κατοχής. Στους δηλωσίες στηρίχθηκε η ανασυγκρότηση του ΚΚΕ το 1941. Σ’ αυτούς οφείλει πολλά το ΕΑΜ στο ξεκίνημά του. Άλλωστε ας μην ξεχνάμε πως και ο Άρης δηλωσίας ήταν".