ΤΟ ΠΡΟΣΩΠΟ ΤΟΥ ΜΠΑΫΡΟΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΜΦΥΛΙΑ ΣΥΡΡΑΞΗ 1944-1949

*O Λόρδος Μπάϋρον

Γράφει ο δημοσιογράφος Ανδρέας Μακρίδης

Την 28^η Οκτωβρίου 1940, η φασιστική Ιταλία κήρυξε τον πόλεμο εναντίον της Ελλάδας. Ύστερα από πέντε μήνες ηρωικής αντίστασης εκ μέρους του ελληνικού στρατού, η χιτλερική Γερμανία επενέβη στο πλευρό της συμμάχου της. Η Ελλάδα βρίσκεται υπό Κατοχή και υπό την διακυβέρνηση μιας κυβέρνησης Κουίσλιγκ.
 

Ένα χρόνο μετά την ιταλική επίθεση, στις 28 Οκτωβρίου 1941, χιλιάδες Αθηναίοι θα σπεύσουν παρά την κυβερνητική απαγόρευση, να προσκυνήσουν στο μνημείο του Αγνώστου Στρατιώτη. Δωσίλογοι υπουργοί αποδοκιμάζονται από το πλήθος στο δρόμο και τα μνημεία των ηρώων της Επανάστασης του 1821 γεμίζουν με λουλούδια. Ανάμεσά τους, το άγαλμα του Λόρδου Βύρωνα στο κέντρο της Αθήνας. (Θεοτοκάς 303)

        Ο θάνατος του ποιητή στο Μεσολόγγι, τον κατέταξε στον πάνθεον των ηρώων της Επανάστασης. Το νεοσύστατο ελληνικό κράτος ωστόσο, ήταν ένα κρατίδιο, οικονομικά και πολιτικά καταδικασμένο, να προσδεθεί στο άρμα κάποιων μεγάλων ευρωπαϊκών δυνάμεων για να πετύχει την ολοκλήρωσή του. Και το πρόσωπο του ποιητή αποστειρώθηκε για να χωρέσει στο στενό πλαίσιο των εθνικών δικαίων των και των εθνικιστικών αξιώσεων των Ελλήνων, ως ενός προσώπου εσαεί και άνευ όρων φιλέλληνα, και με την καρδιά του έτοιμη «για κάθε ελληνική μοίρα».

Η υποδούλωση των Ελλήνων από τις δυνάμεις του Άξονα, την Ιταλία, την Γερμανία και την Βουλγαρία, ήταν φυσικό να αποδώσει και στους ήρωες του ’21, τον αρχικό τους ρόλο στο φαντασιακό των Ελλήνων, ως ήρωες εθνικής απελευθέρωσης. Τα βουνά της Ελλάδας φιλοξενούν αντάρτες που δανείζονται ψευδώνυμα από τους ήρωες της Ελληνικής Εθνεγερσίας του 1921.

Τα χελιδόνια του θανάτου Σου μηνάν μιαν άνοιξη
καινούρια, Ελλάδα, κι από τον τάφο Σου γιγάντια γέννα…
Μάταια βιγλίζει των Ρωμαίων η κουστωδία τριγύρω Σου…
Ακόμα λίγο, κι ανασταίνεσαι σε νέο Εικοσιένα

(Άγγελος Σικελιανός: “Ανάσταση” 25/3/1942)

Στα χρόνια της τριπλής Κατοχής ωστόσο, δεν είναι πλέον οι εθνικιστικές δυνάμεις που κυριαρχούν στον απελευθερωτικό αγώνα, αλλά οι δυνάμεις της Αριστεράς με επίκεντρο το Κομμουνιστικό Κόμμα. Η κυριαρχία τους αυτή, προσανατολίζει μεγάλη μερίδα του αστικού κόσμου σε αντικομμουνιστικές ομάδες, που, είτε δρουν υπό την καθοδήγηση των χιτλερικών, είτε εξοπλίζονται από τους Βρετανούς για αντιστασιακή δράση, αλλά και για να αποτελέσουν ένα αντίβαρο σε ενδεχόμενη κομμουνιστική επικράτηση.

*Ο Ιάννης Ξενάκης με την ουλή του από τα Δεκεμβριανά

        Η μεγάλη πλειοψηφία της αγωνιζόμενης νεολαίας ανήκει κι αυτή στην αριστερή ΕΠΟΝ, ενταγμένη οργανικά στο Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο (ΕΑΜ) και στον ένοπλο βραχίονά του, τον ΕΛΑΣ. Ο ημι-στρατιωτικός λόχος σπουδαστών της ΕΠΟΝ είχε τη δική του συνεισφορά στην Εθνική Αντίσταση, με τουλάχιστον 30 νεκρούς κατά την διάρκεια της Κατοχής. Πολλά από τα μέλη της ΕΠΟΝ Σπουδαστών, διαδραμάτισαν σημαίνοντα ρόλο στη μεταπολεμική ζωή της Ελλάδας και της Ευρώπης- όπως η Ελένη Γλύκατζη-Αρβελέρ, νυν πρύτανης του Πανεπιστημίου της Σορβόνης, ο Ιάννης Ξενάκης που έντυσε μουσικά τον «Ύμνο των Νεκρών» της ΕΠΟΝ που εξελίχθηκε αργότερα σε διάσημο συνθέτη αβαντ-γκαρντ μουσικής, οι συνθέτες Μίκης Θεοδωράκης και Μάνος Χατζιδάκης, ο φιλόσοφος Κώστας Αξελός, ο ποιητής Νικηφόρος Βρεττάκος, οι σκηνοθέτες Μάνος Ζαχαρίας, Αλέξης Δαμιανός και Νίκος Κούνδουρος που έμελε να γυρίσει και μία ταινία για την ζωή του Μπάυρον στο Μεσολόγγι, ο νυν Πρόεδρος της Ελληνικής Δημοκρατίας, Κάρολος Παπούλιας, ο επικεφαλής των ενόπλων φοιτητών της ΕΠΟΝ και μετέπειτα εξέχουσα φυσιογνωμία του ελληνικού κομμουνιστικού κινήματος, Γρηγόρης Φαράκος  κ.ά.

*Η ανατίναξη του κτιρίου της Γενικής Ασφάλειας, γωνία Πατησίων και Στουρνάρη. 

Στην ανατίναξη μετείχαν μεταξύ άλλων ο Ιάννης Ξενάκης και ο Κώστας Αξελός. 

Η φωτογραφία είναι του Πέτρου Πουλίδη (Αρχείο ΕΡΤ).

Ο Iάννης Ξενάκης, αναφέρει στη βιογράφο του: «Ήρθα σε επαφή με τα κομμουνιστικά και σοσιαλιστικά κόμματα και τις ιδέες τους. Σταδιακά, η εικόνα μου για την πολιτική ανατράπηκε: Ανακάλυψα ότι η αντίσταση της Δεξιάς ήταν ένα χάσιμο χρόνου. Οι κομμουνιστές έθιγαν κοινωνικά ζητήματα, τα αίτια του πολέμου. Είχαν πιο αποτελεσματική δραστηριότητα απέναντι στους Γερμανούς. Οργανώναμε τεράστιες διαδηλώσεις ενάντια στους ναζί με εκατοντάδες χιλιάδες λαού στους δρόμους. Πουθενά αλλού στην Ευρώπη δεν υπήρχαν τέτοιες λαϊκές διαδηλώσεις τέτοιας έκτασης…» (Ματοσσιάν 29)

        Με τη λήξη της Κατοχής, στα τέλη του 1944 η Αριστερά αξιώνει πλέον ένα κυρίαρχο ρόλο στην νέα πολιτική ζωή της Ελλάδας- κάτι που ο αστικός κόσμος δεν είναι διατεθειμένος να αποδεχθεί. Η χαρά της ελευθερίας κρατάει λίγο, οι αριστεροί υπουργοί αποχωρούν από την κυβέρνηση εθνικής ενότητας και ο βρετανός στρατηγός Σκόμπι, στον οποίον όλες οι ένοπλες ανταρτικές ομάδες είχαν υπαχθεί, διατάζει την διάλυσή τους. Η Αριστερά δεν εμπιστεύεται την κυβέρνηση και ετοιμάζεται για μια επερχόμενη σύγκρουση. Οι υποστηρικτές της ωστόσο, δεν γνωρίζουν, πως κατά την περίφημη Διάσκεψη της Γιάλτας μερικούς μήνες πριν, ο Στάλιν και ο Τσώρτσιλ είχαν μοιράσει την Ευρώπη σε ζώνες επιρροής, παραχωρώντας την Ελλάδα οριστικά στο δυτικό στρατόπεδο.

*Άγγλοι στρατιώτες στα Δεκεμβριανά του 1944, στην Αθήνα

        Στις 3 Δεκεμβρίου 1944, το ΕΑΜ οργανώνει συλλαλητήριο στο κέντρο της Αθήνας. Η Αστυνομία, βέβαιη πως η διαδήλωση είναι το προοίμιο ενός κομμουνιστικού στρατιωτικού πραξικοπήματος, πυροβολεί στο ψαχνό, σκοτώνοντας σύμφωνα με την πλευρά των θυμάτων, 21 άοπλους διαδηλωτές και τραυματίζοντας πάνω από 100. Την επόμενη μέρα, ημέρα της κηδείας των θυμάτων, ο στρατηγός Σκόμπι κηρύσσει τον στρατιωτικό νόμο. Οι αριστεροί φοιτητές της ΕΠΟΝ, με χωνιά στις συνοικίες της Αθήνας, καλούν τους φοιτητές και τους σπουδαστές σε σχολείο της Κυψέλης για τη δημιουργία ενός ένοπλου λόχου. Το μήνυμα έτσι, φτάνει στα αυτιά του αντιπάλου τους. Την ώρα της συνάντησης, το σχολείο βομβαρδίζεται από τους Βρετανούς από το Λυκαβηττό. Επτά οβίδες πέφτουν στην αυλή και στο σχολείο. Δύο φοιτητές πέφτουν νεκροί και πολλοί τραυματίζονται - ανάμεσά τους η ηθοποιός και μετέπειτα συγγραφέας παιδικής λογοτεχνίας, Ζωρζ Σαρρή.

         Ένας άλλος κλάδος της Οργάνωσης, θα μετάσχει στην περικύκλωση του Ε’ αστυνομικού τμήματος της Αθήνας, το οποίο παραδίδεται χωρίς μάχη τα ξημερώματα της 5^ης Δεκεμβρίου. Το απόγευμα της ίδιας μέρας, τρεις φοιτητικές διμοιρίες καταλαμβάνουν το Πολυτεχνείο και επιτίθενται στο κτήριο της Γενικής Ασφάλειας Αθηνών που βρίσκεται ακριβώς απέναντι. Την ώρα που το κτήριο τυλίγεται στις φλόγες, στο χώρο του Ιδρύματος εισβάλλει αγγλικό απόσπασμα, οδηγημένο από κλητήρα του Πολυτεχνείου μέσω μυστικής καταπακτής. Δέκα φοιτητές πέφτουν νεκροί.
                  

*Τιμητική στήλη στο προαύλιο του Πολυτεχνείου για τους φοιτητές, 

που έχασαν την ζωή τους κατά τη διάρκεια της Κατοχής 

Με την εξουδετέρωση της εμπροσθοφυλακής των φοιτητών, επτά βρετανικά τανκ περικυκλώνουν το Πολυτεχνείο και ένα άρμα εισβάλλει στην αυλή του, συνοδευόμενο από δεύτερο βρετανικό απόσπασμα. Οι φοιτητές εγκαταλείπουν το Ίδρυμα και υποχωρούν στη βάση τους στα Εξάρχεια. (1)

        Μπροστά στην αδυναμία της αστυνομίας και των ενόπλων μοναρχικών να αντιμετωπίσουν τους αντάρτες, και με την ισχύ της κυβέρνησης να έχει περιοριστεί σε λίγα τετράγωνα στο κέντρο της Αθήνας, οι Βρετανοί παίρνουν πλέον την κατάσταση στα χέρια τους. Στο πλευρό τους έχουν ελληνικές στρατιωτικές δυνάμεις που πολέμησαν μαζί τους στη Μέση Ανατολή, καθώς και 12.000 συνεργάτες των ναζί, οι οποίοι, ενώ ανέμεναν την δίκη τους με την κατηγορία της προδοσίας, θα λάβουν βρετανικό ρουχισμό και θα εξοπλιστούν. Ένα σύνολο 5000 βρετανών στρατιωτών διογκούμενο καθημερινά με ενισχύσεις από την Βρετανία και την Ινδία για να φτάσει στις 75000, μαζί με 24000 έλληνες φιλελεύθερους, φασίστες και εθνικιστές, θα αναλάβουν να αντιμετωπίσουν τον κομμουνιστικό κίνδυνο που αντιπροσωπεύουν 23000 ένοπλοι αριστεροί. (Γασπαρινάτος 321-330). Απαντώντας, το Κομμουνιστικό Κόμμα, θα δώσει την εντολή να ονομαστεί ο Λόχος των Φοιτητών, «Λόχος, Λόρδος Μπάυρον».

        Σύμφωνα με τον πολιτικό καθοδηγητή του Λόχου, τον μετέπειτα σκηνοθέτη, Μάνο Ζαχαρία, η ονομασία έλαχε ευνοϊκής αποδοχής: «Δεν μας ξένισε το νέο όνομα, ακριβώς γιατί ο Λόρδος Βύρων είχε έλθει στην Ελλάδα να πολεμήσει και να πεθάνει. Εμείς σε υπερβατικό, πνευματικό επίπεδο, νοιώθαμε αυτή τη συγγένεια φέροντας το όνομά του. Τους Άγγλους τους πικάραμε με τον τρόπο αυτό, γιατί και τον Μπάυρον τον είχαν πετάξει έξω απ’ την Αγγλία».

        Τις ίδιες απόψεις εκφράζει ένας ακόμη από τους επιζώντες του Λόχου, ο δικηγόρος Σπύρος Τζουβελόπουλος: «Το όνομα μάλλον επελέγη, για λόγους εντυπώσεων – σαν ένα μήνυμα για τον αγγλικό λαό πως δεν έχουμε τίποτε εναντίον του. Σαν να τους λέμε, «γιατί μας χτυπάτε ενώ εμείς θυμόμαστε τον παλιό φιλελληνισμό; Το όνομα «Λόρδος Μπάυρον» μας έδωσε μια υπόσταση διαφορετική. Έγινε ένα σύμβολο…».

        Μία από τις πρώτες κινήσεις των Βρετανών, είναι και η κατάληψη του Παρθενώνα, τον οποίον βεβαίως, καμία από τις δύο αντιμαχόμενες ελληνικές μερίδες δεν επρόκειτο να εκμεταλλευτεί. Ο στρατηγός Σκόμπι μετατρέπει τον Παρθενώνα σε στρατιωτική βάση, απ’ όπου με ασφάλεια μπορεί να πυροβολεί έναντι των επιτιθέμενων ανδρών του ΕΛΑΣ, βέβαιος πως κανείς απ’ τους τελευταίους δεν επρόκειτο να στρέψει το όπλο του ενάντια στο ναό. Οι βρετανικές δυνάμεις απ’ την Ακρόπολη, προσφέρουν πολύτιμη βοήθεια στο στρατόπεδο Χωροφυλακής που βρίσκεται ακριβώς από κάτω, προβάλλει παθιασμένη αντίσταση ενάντια στις δυνάμεις των ανταρτών, και που στο τέλος θα κερδίσει τη μάχη.

        Στο ποίημά του με τίτλο «33 ημέρες», ο Νικηφόρος Βρεττάκος, μέλος της ΕΠΟΝ και αργότερα μέλος της Ακαδημίας Αθηνών, περιγράφει τον αγώνα των συντρόφων του:

«Κι ακούγαμε τα SS που είχαν σφάξει τ’ αδέρφια μας και τους πατεράδες μας κι ακούγαμε τους μισθοφόρους που είχαν βιάσει τις αδερφάδες μας, να μουγκρίζουνε μέσα απ’ τα στόμια των αγγλικών πυροβόλων.

Κι ο λόγος των φοιτητών, «Λόρδος Βύρων» πολεμώντας στο κέντρο της πόλης, απάγγελνε στίχους από την «Κατάρα της Αθηνάς» και σκεφτότανε σαν τι θα μπορούσε να παρηγορήσει τον ίσκιο του Μπάυρον σε τούτο τον κόσμο.

Κι απαντούσε καγχάζοντας ο Ελγίνος καθισμένος απάνω στα βαριά πυροβόλα, που αυλακώνανε το σκοτάδι με τις τροχιές των οβίδων τους.

Και σε κάθε ομοβροντία τους φωτιζότανε η Ακρόπολη». (2)

        Η ΕΠΟΝ θα διαδώσει την ιστορία του Λόχου Μπάυρον και την ιστορία του. Σύμφωνα με την επαρχιακή της εφημερίδα, «Πρωτοπόρα Νειάτα», η συγκρότηση του Λόχου ήταν ένας «μπάτσος γερός στο Σκόμπι» - ενώ οι πολεμιστές τους είναι «μπουρλοτιέρηδες αντιτανκσιστές. Δυναμιτιστές. Παλληκαριά, επιμονή, ετοιμότητα, πίστη. Να τι κλείνει κάθε Μπαϋρονίτης». Εορτάζοντας τα δύο χρόνια από την ίδρυση της ΕΠΟΝ, η εφημερίδα της στη Δυτική Ελλάδα με τίτλο «Λεύτερα Νιάτα» υμνεί την «Εποποιία της Αθηναϊκής Νεολαίας»: «Οι φοιτητές μας, η πρωτοπορία της ασκλάβωτης νιότης, έγραψαν σελίδες άφταστου ηρωισμού. Στην οδό Μπενάκη ανατίναξαν ένα από τα μεγαθήρια του Σκόμπυ, και στα Εξάρχεια κατατσάκισαν τους Άγγλους. Πάνω στα οδοφράγματα πολεμούσαν τραγουδώντας. Ο Λόχος των σπουδαστών ονομάστηκε Λόχος Λόρδου Βύρωνα».

          Εξάλλου, σε σπάνιο έγγραφο του Γενικού Στρατηγείου του στρατού του ΕΛΑΣ, υπογεγραμμένο από τον οργανωτή της ΕΠΟΝ, Νίκο Γιάγκογλου, αναφέρεται πως εκτός από το Λόχο Φοιτητών «Λόρδος Βύρωνας», στον Πειραιά είχε συγκροτηθεί ένας Λόχος Εργατών με το όνομα «Καψάλης». Πρόκειται κατά πάσα πιθανότητα για τον μάρτυρα του Μεσολογγίου, Χρήστο Καψάλη, στο σπίτι του οποίου είχε μείνει ο Μπάυρον. Είναι προφανές, πως οι επικεφαλής του κομμουνιστικού κόμματος, θέλησαν να προσδώσουν έναν περαιτέρω ρομαντικό- ηρωικό χαρακτήρα στον αγώνα των νεολαίων τους. Στο έγγραφο χαρακτηρίζονται οι δύο Λόχοι, «σύμβολα ηρωισμού και αυτοθυσίας»: «Με τη φλόγα και την πίστη στο δίκαιο του Αγώνα, οι Ελασίτες με τα λιανοτούφεκα από τα ερείπια και τα οδοφράγματα, υπερασπίσανε 33 μέρες την Αθήνα από τις ορδές των τανκς, των κανονιών και των αεροπλάνων του Σκόμπυ».

        Αν κάτι είναι μετά βεβαιότητας αληθινό στον απολογισμό της ΕΠΟΝ, είναι ο χαμηλής ποιότητας οπλισμός που διέθετε. Παλιά τουφέκια, πολυβόλα με περιορισμένο αριθμό σφαιρών, χειροβομβίδες και κάποιους όλμους. Τίποτε που να μπορούσε να συγκριθεί με τα βρετανικά τανκς και την Royal Air Force, που βομβάρδιζε καθημερινά τις συνοικίες της Αριστεράς. «Δεν είχαμε όπλα. Δεν είχαμε πυρομαχικά. Είχαμε ιταλικά ντουφέκια που μας έδιναν με το σταγονόμετρο οι Εγγλέζοι στην Κατοχή» αναφέρει ο διμοιρίτης του Λόχου των Σπουδαστών, Φοίβος Τσέκερης. «Μετά τις δέκα σφαίρες έκαιγε η κάννη – και για να κρυώσει έπρεπε να τη κατουρήσεις». Στη συνοικία των Εξαρχείων ωστόσο, με τα στενά δρομάκια και τις πολυκατοικίες τη μία πλάι στην άλλη, οι ελιγμοί των τανκς δεν ήταν εύκολοι. Και ο αρχηγός του Λόχου, Μάνος Ζαχαρίας, ακόμα υπερηφανεύεται πως «οι Άγγλοι δεν κατάφεραν να καταλάβουν τα Εξάρχεια».

Την συνοικία των Εξαρχείων, ο Λόχος την υπερασπίστηκε με σκληρές μάχες, με νεκρούς και αιχμαλώτους που φθάνουν τους 30 σε σύνολο 100 περίπου ατόμων. Σε μια απ’ τις θρυλικές, πολυήμερες αυτές μάχες, στην πολυκατοικία της οδού Διδότου 47 θα χάσει και το μάτι του ο Ιάννης Ξενάκης την παραμονή της Πρωτοχρονιάς του 1945. «Ήταν το ξεκίνημα της μάχης εκείνης της ημέρας, το μεσημέρι. Ήμουν υπεύθυνος για μία πολυκατοικία γιατί είχα κάποιου είδους αξίωμα. Έβαλα τους κατοίκους στο υπόγειο – οι κακόμοιροι είχαν τρομοκρατηθεί. Και οργάνωσα άμυνες ορίζοντας φρουρές. Έξω ήταν βρετανικά στρατεύματα με βαρύ οπλισμό που κινούνταν μέσα στην πόλη μέσα σε τανκς Σέρμαν. Ήμουν με τρεις ανθρώπους μέσα στο κτήριο. Άκουσα την εκπυρσοκρότηση όλμων και θα πρέπει να ήταν μια έκρηξη που μας χτύπησε. Δυο από εμάς, ένα κορίτσι, σκοτώθηκαν επί τόπου. Ο ένας είχε τα μυαλά του χυμένα στον τοίχο. Έπεσα αναίσθητος…» θυμάται ο συνθέτης. (Ματοσσιάν 36)

         Σαν από ειρωνεία της τύχης, στο Λόχο Μπάυρον ανατέθηκε και το καθήκον της διαμεσολάβησης ανάμεσα στο στρατηγείο του ΕΛΑΣ και τις βρετανικές ένοπλες δυνάμεις. Σχέδια, προτάσεις και μηνύματα, δίνονταν στην ηγεσία των φοιτητών του Λόχου, οι οποίοι με ειδικές διαδικασίες τις διαβίβαζαν στο αγγλικό οδόφραγμα. Το τελευταίο καθήκον που ο Λόχος εξετέλεσε κατά την εκκένωση της Αθήνας απ’ τις δυνάμεις του ΕΛΑΣ, ήταν να παραπλανήσει τους Βρετανούς ότι οι στασιαστές βρίσκονταν ακόμη στην πρωτεύουσα: Ξεκινώντας παραπειστική επίθεση, οι φοιτητές κάλυψαν τους συντρόφους τους που έφευγαν τη νύχτα της 4^ης Ιανουαρίου από την Αθήνα. Και λίγο πριν τα χαράματα της επομένης μέρας, ο Λόχος δραπετεύει στο όρος Πάρνηθα. Στο χιονισμένο βουνό, δύο φοιτητές θα πεθάνουν από την νάρκη του κρύου την ώρα της ξεκούρασης. Και σε συναγερμό κατόπιν βρετανικής καταδίωξης, ο Λόχος θα ξεφύγει προς τη Θήβα και μετά στη Λαμία όπου και διαλύθηκε, περνώντας μέσα από βάλτους. Στο δρόμο οι φοιτητές τραγουδούν τον αυτοσχέδιο ύμνο που είχαν σκαρώσει κατά τη διάρκεια των μαχών, πάνω στη μελωδία του αμερικανικού εμβατηρίου “When Johnny Comes Marching Home”:

        «Έχε γεια χαρά σπουδάζουσα γενιά / που βγήκες στον αγώνα για τη Λευτεριά / Βουνά και κάμποι και της Αθήνας / όλοι οι δρόμοι αντιλαλούν / Λόρδος Μπάυρον, Λόχος ΕΛΑΣ-ΕΠΟΝ/ Ιερός Λόχος των Σπουδαστών.

Εμπρός νεολαία σπουδάζουσα εμπρός, εμπρός / Εμπρός στον αγώνα τα νειάτα μας εμπρός, εμπρός / Δημοκρατία, ελευθερία, καινούργια γνώση και προκοπή /Λόρδος Μπάυρον, Λόχος ΕΛΑΣ-ΕΠΟΝ / Ιερός Λόχος των Σπουδαστών.

Έχε γεια χαρά σπουδάζουσα γενιά / που βγήκες στον αγώνα για τη Λευτεριά / κουράγιο και σπάζουν οι αλυσίδες / και θα ‘ρθουν τα φλάμπουρα της αυγής / Λόρδος Μπάυρον, Λόχος ΕΛΑΣ-ΕΠΟΝ / Ιερός Λόχος των Σπουδαστών.

Έχε γεια χαρά σπουδάζουσα γενιά / που βγήκες στον αγώνα για τη Λευτεριά / Ηρώων θυσίες χαράζουν το δρόμο / του χρέους της δόξας και της τιμής / Λόρδος Μπάυρον, Λόχος ΕΛΑΣ-ΕΠΟΝ / Ιερός Λόχος των Σπουδαστών».

        Οι ένοπλες δυνάμεις του ΕΛΑΣ ηττήθηκαν στην Αθήνα. Κατά την διάρκεια των συγκρούσεων και μπροστά στο φάσμα της ήττας, οι κομμουνιστές προέβησαν σε χιλιάδες πράξεις αντεκδίκησης εναντίον πολιτικών τους αντιπάλων. (3) Η Αθήνα, η Ελλάδα, δεν θα ήταν ποτέ η ίδια. (4) Με την ανταρσία συντριμμένη, οι εθνικιστές και η δυτικόφιλη παράταξη, έχουν και πάλι κάθε δυνατότητα να διεκδικήσουν για λογαριασμό τους το πρόσωπο του Λόρδου Μπάυρον εκ νέου.

Ανάμεσα στα υπόλοιπα έντυπα του αθηναϊκού Τύπου, η εφημερίδα «Εμπρός» βρίσκεται στη προμετωπίδα του αντικομμουνιστικού αγώνα. Ένας από τους πλέον διάσημους αρθογράφους της, ο Σπύρος Μελάς (5), θα υιοθετήσει αρχικά μια μάλλον μετριοπαθή στάση. Σε άρθρο του για την επέτειο του θανάτου του ποιητή, στις 18 Απριλίου 1945, ο Μελάς υπό το ψευδώνυμο Φορτούνιο, θεωρεί τον Μπάιρον ως «μεγάλο πρόδρομο σε όλους τους σύγχρονους αγώνες των λαών για ελευθερία. Αν ζούσε σήμερα, θα αγωνιζόταν με τον πιο αδύνατο λαό σε κάποιο μέτωπο αντιστάσεως, όπως στην εποχή του συνωμοτούσε με τους Καρβονάρους και ωργάνωνε τους επαναστάτες στο Μεσολόγγι». («Η τελείωσή του»).

Στο δεύτερο άρθρο του την επόμενη ημέρα, ο Μελάς μοιάζει να διαχωρίζει τον εαυτό του από την διογκούμενη τάση των πολιτικών του εταίρων να διεκδικήσουν την εικόνα του ποιητή:

«Ο καθένας ήθελε τον Βύρωνα δικό του. Τον διεκδικούσαν όλες οι αντιμέτωπες φατρίες. Και είνε απορίας άξιον, πώς δεν τον διεμέλισαν, πώς τον άφησαν να πάει από φυσικό θάνατο. Τι είπα; Φυσικό; Ο τρόπος του λέγειν! Τον Βύρωνα τον πέθαναν οι Έλληνες. (…) Με τις φαγωμάρες τους, τις αλληλοκαταγγελίες τους, τις καθημερινές αξιώσεις και τις απειθαρχίες τους…» («Ποιοι τον έφαγαν»).

  

Ο Μελάς υπήρξε μάλλον μοναχικός στην προσέγγισή του και αργότερα θα την εγκαταλείψει και ο ίδιος. Απεναντίας, η εφημερίδα «Εμπρός» επέλεξε μια ξεκάθαρη στάση ευθύς εξ αρχής: Την 25^η Μαρτίου του 1945, στην εθνική επέτειο για την επανάσταση του ’21, στο πρωτοσέλιδο της εφημερίδας δεσπόζει το πορτρέτο του ποιητή κάτω απ’ τον εύγλωττο τίτλο «Οι Άγγλοι και οι Έλληνες».

          «Στην πλειάδα των Βρεττανών Φιλελλήνων του ’21, ξεχωρίζουν προ πάντων δύο άστρα πρώτου μεγέθους, ο Λόρδος Βύρων και ο Γεώργιος Κάνιγγ, μορφές μπρος στις οποίες υποκλίνεται με σεβασμό, όχι μόνον το ελληνικόν έθνος, αλλά και όλοι οι άνθρωποι που πιστεύουν στην ελευθερία και την αυτοδιάθεση των λαών» αναφέρει στο άρθρο της η εφημερίδα, για να καταλήξει: «Ο βρετανικός φιλελληνισμός, δεν έπαψε με την απελευθέρωση της Ελλάδας, συνεχίστηκε μάλιστα εντονότατος σε ολόκληρη την πολυκύμαντη Ιστορία του νεώτερου ελληνικού κράτους. Και ήταν μεγάλοι και ισχυροί και σε όλους τους κλάδους οι Βρεταννοί φίλοι της Ελλάδας που συγκαταλέγουν στις δέλτους των τα ονόματα σαν του Γλάδστωνος και του Τσώρτσιλ» αναφέρεται στο άρθρο.

Μερικές μέρες αργότερα, την 1^η Απριλίου του 1945, ο ίδιος ο επικεφαλής των βρετανικών δυνάμεων στρατηγός Σκόμπυ, σε ραδιοφωνικό του διάγγελμα, αναφέρεται και πάλι στον Λόρδο Μπάυρον, ο οποίος μαζί με τον Κάνιγγ και τον Λόϊντ Τζωρτζ «συμβολίζουν τους δεσμούς της φιλίας οι οποίοι έχουν συνδέσει εις το παρελθόν την Μεγάλην Βρεταννίαν με την Ελλάδα και σήμερον είναι ισχυρότεροι παρά ποτέ».

Δυο μέρες πριν τον εορτασμό του θανάτου του ποιητή, την 17^η Απριλίου του 1945, ανακοινώνεται η διοργάνωση «Εβδομάδας Βύρωνος» από την «Πανελλήνιον Ένωσιν Φίλων Μεγάλης Βρεταννίας». Στο πλαίσιο του εορτασμού της Εβδομάδας Βύρωνος, τελείται στο βρετανικό στρατιωτικό νεκροταφείο της Αθήνας, επιμνημόσυνος δέηση υπέρ των Βρετανών, που έπεσαν κατά τις μάχες του προηγουμένου Δεκέμβρη, παρουσία του υπουργού Εσωτερικών, Κ. Τσάτσου, των δημάρχων Αθηναίων, Νικαίας, Αγίου Δημητρίου και Ν. Φιλαδέλφειας. Λίγους μήνες αργότερα, στις 28 Σεπτεμβρίου του 1945, ανακοινώνεται στην Αθήνα και η ίδρυση ενός Ελληνοβρετανικού Συνδέσμου με την επωνυμία «Λόρδος Βύρων», όχι για την προώθηση του έργου του ποιητή, αλλά για την σύσφιξη των ελληνοβρετανικών σχέσεων.

Με τις βρετανικές εκλογές και την ανάδειξη του Εργατικού Κόμματος στην εξουσία, το Κομμουνιστικό Κόμμα και το ΕΑΜ εξακολουθούσαν να τρέφουν ελπίδες για μια ευνοϊκότερη μεταχείριση μετά την στρατιωτική τους ήττα στην Αθήνα. Οι ελπίδες του θα διαψευστούν. Ο Υπουργός Εξωτερικών της νέας κυβέρνησης των Εργατικών, ο Έρνεστ Μπέβιν, θα χρησιμοποιήσει με τη σειρά του το όνομα του Λόρδου Μπάιρον την 1η Φεβρουαρίου 1946, αυτή τη φορά στο ίδιο το Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ. Απαντώντας σε διαμαρτυρία του σοβιετικού ομολόγου του Αντρέι Βισίνσκι για την παραμονή βρετανικού εκστρατευτικού σώματος στην Ελλάδα, ο Μπέβιν θα πει μεταξύ άλλων:

«Δια την Ελλάδα ηγωνίσθη ένας μέγας Άγγλος, ο λόρδος Βύρων, ο οποίος έδωσε υπέρ αυτής την ζωήν του δια την απόκτησιν της ελευθερίας της. Έχω το παράδειγμά του προ εμού. Και σκοπός μου είναι να βοηθήσω την Ελλάδα δια να κερδίση τον αγώνα της επιβιώσεώς της, εις την τιμήν της μνήμης του λόρδου Βύρωνος».

Μια πρώτη έμμεση απάντηση στον Ε. Μπέβιν, θα δώσει η σοβιετική συγγραφέας, Βέρα Ίνμπερ, μέσω της κομματικής εφημερίδας «Ριζοσπάστης», στις 9 Μαρτίου του 1946. «Ο Βύρων κατέβηκε στην Ελλάδα για να πολεμήσει για την λευτεριά της Ελλάδας. Τώρα τα αγγλικά στρατεύματα επιδιώκουν εντελώς αντίθετους σκοπούς. Σας ευχόμαστε τη νίκη για μιαν αληθινή Δημοκρατία» εύχεται στο «Μήνυμα από τις σοβιετικές γυναίκες στις ελληνίδες» η Β. Ίνμπερ.

Αργότερα, με την επέτειο του θανάτου του ποιητή, στις 21 Απριλίου του 1946, ο «Ριζοσπάστης» επιφυλάσσει ένα αφιέρωμα στην πολιτική δράση του Λόρδου Μπάυρον:

        «Στα 1807, στην Αγγλική Βουλή των Λόρδων που συζητούσε για τις εργατικές εξεγέρσεις του Νόττιγχαμ από την απάνθρωπη εκμετάλλευση των Άγγλων πλουτοκρατών, ακούστηκε για πρώτη φορά η φωνή ενός νεαρότατου λόρδου, που δεν φοβήθηκε κανένα και τινάζοντας ψηλά το κορμί του φώναξε κατάμουτρα σε όλους πως είναι ληστές. Η τόλμη του προξένησε κατάπληξη και σε λίγο καιρό ο «θρασύς» έφευγε από την στρούγγα των τοκογλύφων (…)». Αναφερόμενο δε, το άρθρο στην συμμετοχή του ποιητή στην Ελληνική Επανάσταση, καταλήγει: «Πέθανε στις 19 του Απρίλη 1824. Μα για την Ελλάδα και το λαό της δεν πέθανε ποτέ. Η μορφή του αντιπροσωπεύει την γνήσια φιλελεύθερη Αγγλία, κι αν ζούσε σήμερα θα στύλωνε και πάλι αυτό το κορμί του για να φωνάξει άλλη μια φορά «Ληστές» στους «άπιστους Φράγκους» της ίδιας της χώρας του».

Το Κομμουνιστικό Κόμμα, δεν επρόκειτο να παραμείνει για καιρό νόμιμο. Ένα κύμα διωγμών και η δράση παραστρατιωτικών ομάδων της άκρας Δεξιάς στην επαρχία, αναγκάζει τους πρώην αντάρτες να καταφύγουν και πάλι στα όπλα. Την έκτη επέτειο από την έκρηξη του πολέμου ενάντια στη φασιστική Ιταλία, και κατόπιν ενδεχομένως εντολής της Μόσχας, η ηγεσία του Κομμουνιστικού Κόμματος θα ανακοινώσει τη συγκρότηση νέου ανταρτικού στρατηγείου στα βουνά. Την ίδια μέρα, (28/10/1946), η εβδομαδιαία έκδοση του «Ριζοσπάστη» («Ρίζος της Δευτέρας») θα προσφύγει στον Μπάιρον για μία ακόμα φορά: Πλάι σε ένα σκίτσο του ποιητή με κατεβασμένο κεφάλι μπροστά σε μια επίκαιρη πολεμική σκηνή, και υπό τον τίτλο «Ο Βύρων πάλι στην Ελλάδα», υπάρχει μια διασκευή διασήμων στίχων από το δεύτερο άσμα του «Τσάιλντ Χάρολντ». Τρία διαφορετικά αποσπάσματα που αφορούν τον Λόρδο Έλγιν, διασκευάζονται και ενώνονται σε πεζό, προκειμένου να εμφανιστούν ως επιθέσεις του Μπάιρον ενάντια στο ίδιο του το έθνος και να καταστούν έτσι κατάλληλα για την ποθούμενη κινητοποίηση της Αριστεράς:

 

Στους στίχους «Θα ειπωθεί ποτέ από γλώσσα Βρετανού, πως η Αλβιώνα χαίρονταν στης Αθηνάς το δάκρυ», (στροφή XIII, 109-112), τα δάκρυα της Θεάς αντικαθίστανται από «το δάκρυ και την ορφάνια της Ελλάδας». Στη συνέχεια, ο Βύρων εμφανίζεται να δηλώνει «Γη της Αλβιώνας! Αναγαλλιάζω που δεν γεννήθηκα στον κόρφο το δικό σου» (διαστρέβλωση της στροφής XI, 96-97 που αναφέρεται ακριβώς με τα ίδια λόγια στον Έλγιν). Ακόμα και στο καλύτερα μεταχειρισμένο τρίτο απόσπασμα (στοφή XV, 127-134), το κρίμα για την απομάκρυνση των «γκρεμισμένων ναών» της Ελλάδας, δεν αποδίδεται στα «βρετανικά χέρια» του Έλγιν, όπως στο πρωτότυπο, αλλά «στους Βρετανούς» γενικά. Με βάση τα παραπάνω, η κατάληξη του ποιητικού κειμένου παρατίθεται αναλλοίωτη: «Καταραμένη η μέρα που ξεκίνησαν απ’ το κρυερό νησί τους για να ‘ρθουν να σπαράξουν το ματωμένο κόρφο σου». Η παρουσίαση μιας διασκευής ως μετάφρασης μπορεί δικαιωματικά να θεωρηθεί ως μια σκόπιμη παραποίηση.
 

Ο εμφύλιος πόλεμος έχει ξεκινήσει με έναν ανελέητο ιδεολογικό πόλεμο. Ο φιλοδυτικός Τύπος δημοσιεύει καθημερινά πύρινα άρθρα στα οποία ο «πολιτισμένος κόσμος» καλείται να βοηθήσει την ελληνική κυβέρνηση ενάντια στους «συμμορίτες». Ο Μπάιρον φυσικά, δείχνει το δρόμο όπως και οι υπόλοιποι Φιλέλληνες, σχεδόν ντυμένος στρατιωτική στολή:

«Ελεύθεροι άνθρωποι όλοι του κόσμου. Βοηθήσατε την Ελλάδα! (…) Στίφη βρυκολάκων κατεπλημμύρισαν την Βαλκανικήν. Και έχουν διασκορπισθή εις όλον το μήκος των Ελληνικών συνόρων από τον Έβρον έως την Αδριατικήν (…) Εις την Διεθνήν Ταξιαρχίαν των αλητών, πρέπει να αντιταχθούν οι Λεγεώνες της Παγκοσμίου Εξεγέρσεως (…) Ο Βύρων και ο Φαβιέρος και ο Μαιζών και ο Κόχραν, και ο Σανταρόζας και ο Τσώρτς που εθεώρησαν τιμήν των να γίνουν στρατιώται της Ελληνικής Ιδέας. Ο Ουγκώ και ο Σατωβριάνδος και ο Βερανζέρος και ο Ρενάν και ο Μιστράλ που εδονήθησαν εις την ενατένισιν της Ελλάδος, σας δείχνουν τον δρόμον του καθήκοντος…» (Τσιμπιδάρος Πόττης: «Όσοι Ελεύθεροι»).

Σε νησιά της Ελλάδας, το ελληνικό κράτος οργανώνει στρατόπεδα συγκέντρωσης για νεολαίους αλλά και μεγαλύτερους κομμουνιστές, όπου υπό φρικτές συνθήκες διενεργείται το έργο της «επανένταξής τους στο έθνος». Ο χειρότερος τόπος εξορίας είναι η Μακρόνησος. Ένας από τους διοικητές των στρατοπέδων της, ο Δημήτριος Ιωαννίδης, θα γίνει αργότερα δικτάτορας της Ελλάδας.

 

Προκειμένου να παρουσιάσει ένα πολιτισμένο προφίλ στον έξω κόσμο, το στρατόπεδο της Μακρονήσου εκδίδει το περιοδικό «Σκαπανέας», με πολιτιστικό, ιστορικό, αλλά και εθνικιστικό, αντικομμουνιστικό και προπαγανδιστικό υλικό. Ο Λόρδος Μπάϋρον δεν θα ήταν δυνατόν να ξεφύγει από την συντακτική ομάδα του «Σκαπανέα». Την 1^η Απριλίου του 1949, λίγες μέρες μετά την επέτειο της Ελληνικής Ανεξαρτησίας, ο «Σκαπανέας» πραγματοποιεί αφιέρωμα στην Επανάσταση και αφιερώνει δύο άρθρα του στον Μπάυρον και στους Αμερικανούς Φιλέλληνες. Και σαν από ειρωνεία της τύχης, πλάι στο αφιέρωμα στον γνωστό για την ελευθεριότητά του ποιητή, ο «Σκαπανέας» προβάλλει το σύνθημα: «Η νεότης δεν επλάσθη δια την ηδονήν. Επλάσθη δια τον ηρωισμόν και την δημιουργίαν»…

Ανδρέας Μακρίδης

(1) Σύμφωνα με την κυβερνητική προπαγάνδα της εποχής, ενενήντα μαχητές του ΕΛΑΣ συνελήφθησαν στο Πολυτεχνείο, μαζί με τους αρχηγούς τους, «έναν γερμανό αξιωματικό ονόματι Όττο Βέρνερ και άλλους δύο γερμανούς αξιωματικούς» (Εφημερίδα «ΕΛΛΑΣ» τεύχος 1 «Η δράσις των αναρχικών»)

(2) Ο Νικηφόρος Βρεττάκος υπήρξε ο πρώτος διανοούμενος της Αριστεράς που έγινε δεκτός στην Ακαδημία Αθηνών το 1987.

(3) Το πλέον πολυθρήνητο θύμα των αριστερών εξτρεμιστών υπήρξε η διαπρεπής ηθοποιός Ελένη Παπαδάκη. Ανάμεσα στους ρόλους που έπαιξε στην καριέρα της, ήταν κι αυτός της συζύγου του Μπάυρον, Αναμπέλα Μπάιρον σε ένα ελληνικό θεατρικό έργο για τη ζωή του ποιητή.

(4) Μία βρετανική επιτροπή με επικεφαλής τον συνδικαλιστή Σερ Ουώλτερ Σιτρίν έφθασε στην Αθήνα στις 22 Ιανουαρίου μετά την αποχώρηση των δυνάμεων του ΕΛΑΣ και κατηγόρησε την Αριστερά για «οργανωμένες και κτηνώδεις ανθρωποκτονίες». Η Επιτροπή Σιτρίν παρευρέθη στην εκταφή εκατοντάδων πτωμάτων από ομαδικούς τάφους και επιβεβαίωσε την θέση της ελληνικής κυβέρνησης ότι τα θύματα είχαν σφαγιαστεί από τους στασιαστές. Κατέγραψαν επίσης τη θέση του Αντιβασιλέως Αρχιεπισκόπου Δαμασκηνού ότι ο αριθμός των δολοφονηθέντων έφθανε τους 10.000. Οι επικεφαλής του ΕΑΜ και το Κομμουνιστικό Κόμμα αποδέχθηκαν ότι συγκεκριμένες ακρότητες είχαν λάβει χώρα την περίοδο των συγκρούσεων, αλλά απέρριψαν τις κατηγορίες για οργανωμένη εξόντωση πολιτικών αντιπάλων. Ο ισχυρισμός τους ήταν πως οι ομαδικοί τάφοι ανήκαν σε ενόπλους και πολίτες που είχαν χάσει τη ζωή τους κατά τις μάχες και είχαν ταφεί προσωρινά.

(5) Ο Σπύρος Μελάς (1882-1966) ήταν θεατρικός συγγραφέας, ηθοποιός, σκηνοθέτης και προικισμένος χρονογράφος. Καίτοι υπήρξε θαυμαστής του Μπάιρον, αρχικώς υποστήριξε την δωσιλογική κυβέρνηση στην Ελλάδα- κάτι που του στοίχισε την διαγραφή του από την Εταιρεία Ελλήνων Λογοτεχνών. Ως μέλος της Ακαδημίας Αθηνών, ενήργησε εναντίον των υποψηφιοτήτων του Άγγελου Σικελιανού και του Νίκου Καζαντζάκη για το βραβείο Νόμπελ, εκείνων θεωρουμένων ως «συμπαθούντων τους κομμουνιστές». Στα 1959 εξελέγη Πρόεδρος της Ακαδημίας.


ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1) Nouritza Matossian : Xenakis (London: Kahn and Averill, 1991)
2) Σπύρος Γασπαρινάτος: "Απελευθέρωση, Δεκεμβριανά, Βάρκιζα" Τόμος Β' (Εκδόσεις Σιδέρης 1998)
3) Σπύρος Τζουβέλης: "Μέρες και νύχτες του Δεκέμβρη" (Εκδόσεις Καστανιώτη 2003)
4) Φοίβος Τσέκερης: "Εδώ Πολυτεχνείο στα χρόνια της Κατοχής" (Εκδόσεις "Εντός" 2007)
5) Γιώργος Θεοτοκάς: "Τετράδια Ημερολογίου" (Εκδόσεις Εστία, 2005)
6) Νικηφόρος Βρετάκος: "Τα Ποιήματα" (Εκδόσεις Τρίφα Φύλλα, 1992)
7) Άγγελος Σικελιανός: Λυρικός Βίος (Εκδόσεις Ίκαρος, 2000)
8) Λεωνίδας Σπαής: "Δεκέμβρης '44", άρθρο στο περιοδικό "Πολιτικά Θέματα" της 4ης Δεκεμβρίου 1976
9) Του Λόρδου Βύρωνος: Ηχογράφηση του ύμνου του Λόχου από το δίσκο "Τα Αντάρτικα - Chants De Partizans Grecs", 1972, αγνώστων συντελεστών.

Στοιχεία για την έρευνα έχουν αντληθεί από τα Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ), καθώς και από συνεντεύξεις με τους Μάνο Ζαχαρία, Φοίβο Τσέκερη και Σπύρο Τζουβελόπουλο.

---------------------------------------------------------------------------------

Ο ύμνος του Λόχου των Φοιτητών "Λόρδος Μπάυρον" σε κατοπινή εκτέλεση...