ΤΑΝΖΙΜΑΤ: ΟΙ ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΕΣ ΕΚΣΥΓΧΡΟΝΙΣΜΟΥ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΙΑΣ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 19ο ΑΙΩΝΑ

*Ο σουλτάνος Αβδούλ Μετζήτ Α΄ ανακοινώνει στα διάφορα "Μιλλέτ" το Χάτι Χουμαγιούν

Γράφει ο Παντελής Στεφ. Αθανασιάδης

          Η λέξη Τανζιμάτ συνδέθηκε στενά με την Οθωμανική Αυτοκρατορία του 19^ου αιώνα. Αναφέρεται σε μια σειρά από μεταρρυθμίσεις και εκσυγχρονιστικές απόπειρες, με στόχο την αναδιοργάνωσή της σε επίπεδο διοίκησης, οικονομίας και σχέσεών της με τους υπηκόους της.    

          Οι προσπάθειες αυτές εξελίχθηκαν χρονικά στο διάστημα 1839-1876. Η λέξη Τανζιμάτ, στην τουρκική γλώσσα σημαίνει αναδιοργάνωση, ενώ για τους δυτικούς, ερμηνεύτηκε ως εκσυγχρονισμός. Τα Τανζιμάτ στο διάστημα αυτό, υπήρξαν η ελπίδα των υπόδουλων λαών, αν και δεν απέδωσαν τα αναμενόμενα.

          Σουλτάνοι που συνέδεσαν το όνομά τους  με τις μεγάλες εκείνες μεταρρυθμίσεις των Τανζιμάτ θεωρούνται οι Σελήμ Γ΄, Μουσταφά Δ΄, ο Μέγας Βεζίρης Μουσταφά Ρεσήτ πασάς, επίσης ο Αμπντούλ Μετζίτ Α΄ κ.λπ. Βασικά διατάγματα (φιρμάνια) των Τανζιμάτ ήταν το Αυτοκρατορικό Διάταγμα του Ροδώνα (Γκιουλχανέ Χατ-ι Σερίφ του 1839, και το Διάταγμα της Εμπέδωσης των Μεταρρυθμίσεων (Ισλαχάτ Φεμανί ή Χαττ-ι-Χουμαγιούν) του 1856.

          Ο Σελήμ Γ΄ (1789-1808) συνειδητοποίησε έγκαιρα την κρίση που περνούσε η Οθωμανική Αυτοκρατορία και επιχείρησε να εισαγάγει μεταρρυθμίσεις με στόχο να δημιουργηθεί ισχυρή κεντρική εξουσία, όπως συνέβαινε στις ευρωπαϊκές χώρες και ισχυρός στρατός. Ο Σελήμ δεν είχε καλό τέλος. Υποστηρικτές της παλαιάς τάξης τον εκθρόνισαν το 1807 και τον επόμενο χρόνο τον σκότωσαν.

΄        Τις μεταρρυθμιστικές προσπάθειες, συνέχισε ο Μαχμούτ Β΄ με κύριο έργο του την κατάργηση του σώματος των γενιτσάρων, που υποστήριζαν την παλαιά τάξη, με μια φοβερή σφαγή τους, στον Ιππόδρομο της Κωνσταντινούπολης το 1826. Παράλληλα προώθησε εκσυγχρονισμούς για καταπολέμηση της γραφειοκρατίας και την ανάπτυξη της οικονομίας, περιορίζοντας τις εξουσίες τοπικών ηγεμόνων.

          Ο σουλτάνος Αμπντούλ Μετζίτ Α΄, εξήγγειλε το Αυτοκρατορικό Διάταγμα του Ροδώνα (Γκιουλχανέ Χατ-ι Σερίφ) το 1839 και αργότερα το 1856 το Διάταγμα της Εμπέδωσης των Μεταρρυθμίσεων (Ισλαχάτ Φεμανί ή Χαττ-ι-Χουμαγιούν).

          Τα διατάγματα αυτά θεωρούνται πολύ βασικά στην ιστορία των Τανζιμάτ, καθώς  επιφέρουν σημαντικές αλλαγές, καθοριστικές για την πορεία της Αυτοκρατορίας.

          Διάφοροι μελετητές έχουν υπογραμμίσει ότι οι μεταρρυθμίσεις αυτές επιβλήθηκαν από τις Δυτικές Δυνάμεις, κυρίως την Αγγλία και τη Γαλλία.  Από τις σημαντικότερες τομές των Τανζιμάτ στο πολιτικό πεδίο ήταν η δημιουργία αντιπροσωπευτικών θεσμών.

*Οθωμανοί στρατιώτες. 

Αντιδράσεις από το παλαιό κατεστημένο

          Οι μεταρρυθμίσεις πολύ συχνά συναντούσαν την έντονη αντίδραση του παλαιού κατεστημένου κυρίως στις τοπικές κοινωνίες, αφού από την εποχή του Σελήμ Γ΄, είχαν ως στόχο την περιστολή της δύναμης που είχαν αποκτήσει οι τοπικοί πασάδες, αγιάνηδες και ντερεμπεήδες. Άμεση αντίδραση στις μεταρρυθμίσεις σημειώθηκε κυρίως από τους φεουδάρχες, τους στρατιωτικούς και τις ιερατικές τάξεις. Είναι βέβαιο, πως στο εσωτερικό της χώρας, οι μεταρρυθμίσεις δεν έγιναν ασμένως ευπρόσδεκτες, από όσους εκπροσωπούσαν τις τοπικές εξουσίες και ως ομάδες, συναπαρτίζονταν από τα φανατικότερα, οπισθοδρομικότερα και ιδιοτελέστατα στοιχεία των μικρών κοινωνιών. Πασάδες, μπέηδες, αγάδες, ουλεμάδες κλπ.

          Συνεχώς αγνοούσαν τις μεταρρυθμίσεις, επειδή κυρίως επαγγέλονταν την ισοπολιτεία και την ισονομία των εθνοτήτων, που ζούσαν στην αχανή αυτοκρατορία. Έτσι οι μεταρρυθμίσεις αυτές, αποδεικνύονταν στην καθημερινότητα της ζωής των υπόδουλων λαών κενές περιεχομένου, αφού μπορούσε να τις περιφρονεί επιδεικτικά κάθε Οθωμανός που αισθάνονταν  ισχυρός, σε πόλεις και χωριά, μακριά από την Κωνσταντινούπολη.

          Άλλωστε οι μεταρρυθμίσεις αυτές, δεν εμπόδισαν την Τουρκία, να διολισθήσει προς τον αυταρχισμό όταν μετά το 1877 κυρίως, ο σουλτάνος Αμπντούλ Χαμίτ Β΄ κατάργησε το σύνταγμα που είχε παραχωρηθεί το προηγούμενο έτος και έβαλε την Τουρκία ξανά στη σκοτεινή σήραγγα της ασύστολης καταπίεσης των λαών, που ήταν υπόδουλοι. Μια καταπίεση, που μετεξελίχθηκε σε γενοκτονίες κατά τον 20ο αιώνα.

*Τα Τανζιμάτ, δεν απέτρεψαν την συνεχή διολίσθηση της Τουρκίας στον αυταρχισμό

          Η διολίσθηση προς τον αυταρχισμό, δεν επέτρεψε στην Τουρκία να αποφύγει την προϊούσα παρακμή. Ο Μεγάλος Ασθενής, όπως αποκαλούσαν την Τουρκία οι Μεγάλες Δυνάμεις, έπασχε από ανίατη ασθένεια και η υποτροπή δεν οδηγούσε σε ίαση.   Ειδικά, τα προνόμια που έδιδε στους μη Μουσουλμάνους πολίτες της Αυτοκρατορίας (νέες διαδικασίες εκλογής των θρησκευτικών ηγετών, μικτά συμβούλια λαϊκών και κληρικών για την εκδίκαση υποθέσεων των «μιλλέτ» κ.λπ.)  προκαλούσαν δυσαρέσκεια σε ένα τμήμα του Μουσουλμανικού πληθυσμού, που αντιδρούσε έντονα. Ο Βούλγαρος διανοούμενος και εθνικιστής Κ. Γκέροφ αναφέρει περιστατικά Μουσουλμανικών αντιδράσεων, ενώ ο Φιλιππουπολίτης Ν. Τσαλίκης έγραφε σε επιστολή του: «… δεν υπάρχει ούτε Χριστιανός ούτε Τούρκος, που να πιστεύει ότι το Χάττι Χουμαγιούν θα εφαρμοσθεί. Αποτελεί μόνον υποκίνηση του τουρκικού φανατισμού εναντίον των Χριστιανών».

Του «εσωτερικού» και του «εξωτερικού»

          Η εκδήλωση της τάσης αυτής για την αναδιοργάνωση του καταρρέοντος οθωμανικού κράτους, προερχόταν από δύο διαφορετικές, ομάδες. Η μια ομάδα- μια σχετικά φωτισμένη ελίτ- ήταν αυτοί, που επιδίωκαν να αναδιοργανώσουν και να εκσυγχρονίσουν το κράτος, προκειμένου αυτό να μπορεί να ανακτήσει την παλαιά στρατιωτική και οικονομική του ισχύ ώστε να ανεξαρτητοποιηθεί από την επιρροή των Μεγάλων Δυνάμεων. Η άλλη ομάδα, με προφανή καθοδήγηση από το εξωτερικό, ήταν αυτή, που εξέφραζε την πολιτική των Μεγάλων Δυνάμεων, οι οποίες επεδίωκαν τις μεταρρυθμίσεις αυτές προκειμένου να φιλελευθεροποιήσουν τις δομές του κράτους, να εξαλείψουν τις θρησκευτικές διακρίσεις και να διευκολύνουν έτσι την διείσδυση των ευρωπαϊκών κεφαλαίων.

          Πολλοί είναι οι ιστορικοί που θεωρούν ότι  και αυτό ακόμη το κίνημα των Νεοτούρκων το 1908 στη Θεσσαλονίκη δεν αποτελεί παρά μια συνέχεια των μεταρρυθμιστικών προσπαθειών, που συνέχισαν να υφίστανται έως τότε. Υποστηρίζουν μάλιστα, πως ο τελευταίος που εφάρμοσε την πολιτική των Τανζιμάτ ήταν ο Κεμάλ Ατατούρκ.

          Οι Τούρκοι σήμερα διατηρούν την μνήμη των Τανζιμάτ, με ένα Μουσείο στην Κωνσταντινούπολη. Το Μουσείο Τανζιμάτ βρίσκεται στο πάρκο Γκιούλ Χανέ και περιέχει αντικείμενα της περιόδου Τανζιμάτ.  Στο Μουσείο Τανζιμάτ  εκτίθενται πίνακες ζωγραφικής και χαρακτικά που ανήκουν σε πολιτικούς της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, σε ξένους ανώτερους στρατιωτικούς και κυβερνητικούς αξιωματούχους . Επίσης, εφημερίδες και περιοδικά, που ανήκουν στην εποχή που δημοσιοποιήθηκε το Διάταγμα Τανζιμάτ, το πρώτο βιβλίο πληθυσμού της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, που δημοσιεύτηκε το 1856, και το ημερολόγιο του Ναμίκ Κεμάλ. Επιπλέον, εκτίθενται ενδυμασίες πολλών πολιτικών κ.λπ.

Παντελής Στεφ. Αθανασιάδης

*Οθωμανοί στρατιώτες

*Οθωμανοί στρατιωτικοί νεώτερης εποχής