ΟΙ ΚΙΡΤΖΑΛΗΔΕΣ ΛΗΣΤΕΣ ΤΗΣ ΘΡΑΚΗΣ

*Ο Σουλτάνος Σελήμ Γ΄αυτός που εξόντωσε τους Κιρτζαλήδες, στα δώματά του. Έργο του Κωνσταντίνου Κυζικινού (Kapıdaglı Konstantin), Μουσείο Τοπ Καπί.

*Ένα φαινόμενο που ταλαιπώρησε

τη Θράκη τον 18^ο και τον 19^ο αιώνα

Γράφει ο Παντελής Στεφ. Αθανασιάδης

          Οι Κιρτζαλήδες, φαρμακερό αγκάθι στα πλευρά τους Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, αλλά και φόβος και τρόμος του πληθυσμού, υπήρξαν αιμοβόροι μουσουλμάνοι ληστές, που για πολλά χρόνια τρομοκράτησαν και καταλήστεψαν σχεδόν το σύνολο της ενιαίας Θράκης.

          Οι ληστές αυτοί είχαν μια ιδιοτυπία. Δεν λήστευαν απλά μεμονωμένους ανθρώπους, αλλά εκστράτευαν ομαδικά και καταλάμβαναν χωριά και κωμοπόλεις, εγκαθίσταντο εκεί και απαιτούσαν τα λύτρα. Το φαινόμενό τους, δεν έχει μελετηθεί επαρκώς και σε βάθος. Διασώθηκαν αρκετά στοιχεία που δείχνουν ανάγλυφα τι ήταν αυτοί οι φοβεροί Κιρτζαλήδες ληστές.

          Βασικά οι Κιρτζαλήδες ληστές ήταν αρχικά Τούρκοι στρατιώτες, που συνήθως είχαν υπηρετήσει στον Οθωμανικό στρατό κατά τον 18^ο αιώνα. 
          

          Και όταν απολύθηκαν από τις τάξεις του στρατεύματος έμειναν στα εδάφη της σημερινής Βουλγαρίας και ειδικότερα στην άνω κοιλάδα του Άρδα, περί το Κίρτζαλη. Όταν όμως αυτό το ληστρικό κίνημα ανδρώθηκε σημαντικά, στις τάξεις του προσχώρησαν και ορισμένοι Βούλγαροι, Πομάκοι και Έλληνες ακόμα, γενικά κακοποιά στοιχεία της εποχής εκείνης. 
          Αργότερα χρησιμοποιήθηκε και ο όρος «Ντααλήδες» ή «Νταγλήδες» που σημαίνει ορεινοί ληστές και παράγεται από τις τουρκικές λέξεις dagli eskyasi.

*Το σημερινό Κίρτζαλη

Το Κίρτζαλη σήμερα

          Το Κίρτζαλη βρίσκεται περί τα 120 χιλμ δυτικά της Αδριανούπολης και κατοικείται ακόμα και σήμερα από Τούρκους της Βουλγαρίας αλλά και Πομάκους. Το έδαφος εκεί είναι δασώδες και ορεινό, ιδανικό για καταφύγιο ληστών. Το όνομά του σύμφωνα με Τούρκους ιστορικούς, παράγεται από το όνομά του κτήτορα της πόλης Κυρτζά Αλή Μπαμπά, ο οποίος είχε ταφεί εκεί. Κατ’ άλλη εκδοχή, η λέξη παράγεται από Kirca Ali. Το πρώτο συνθετικό είναι παράγωγο της λέξης Kir που στα τουρκικά σημαίνει πεδιάδα.

Η περιοχή του Κίρτζαλη είναι στην ανατολική πλευρά της οροσειράς της Ροδόπης και συμπεριλαμβάνει σήμερα επτά δήμους, με σημαντικότερον αυτόν του Κίρτζαλη. Οι κάτοικοι της περιοχής είναι 164.000 Βούλγαροι, Τούρκοι, Πομάκοι και Ρομά. Στην περιοχή του Κίρτζαλη δραστηριοποιούνται τα βασικά πολιτικά κόμματα, τα οποία και αντιπροσωπεύονται στην βουλγαρική Βουλή. Πιο μεγάλη επιρροή έχει το κόμμα «Κίνημα για Δικαιώματα και Ελευθερία», με ψηφοφόρους, που βασικά ανήκουν στον τουρκικής καταγωγής πληθυσμό.

          Σύμφωνα με καταγγελίες που έχουν δημοσιευθεί στον Τύπο, στο Κίρτζαλι σήμερα, υπάρχουν εργαστήρια παραγωγής πλαστών αρχαιοελληνικών νομισμάτων, καλής ποιότητας, που δύσκολα αναγνωρίζεται η πλαστότητά τους!!!

*Κιρτζαλίδικα τουφέκια περίτεχεχνα διακοσμημένα

Τα κιρτζαλίδικα τουφέκια

          Το κύριο χαρακτηριστικό των Κιρτζαλήδων ληστών του 18^ου αιώνα, ήταν οι φοβερές ληστρικές πράξεις, η απαγωγή γυναικόπαιδων για λύτρα, η αγριότητά τους και η κατατρομοκράτηση των αγροτικών πληθυσμών. Ήταν οργανωμένοι σε συμμορίες και σώματα, με αυστηρή στρατιωτική οργάνωση. Οι ομάδες αυτές έφτασαν να έχουν κατά διαστήματα ακόμα και 20-25.000 άνδρες, οι οποίοι αποτέλεσαν αληθινή μάστιγα για τους πληθυσμούς τους Θράκης, Τούρκους, Έλληνες, Βούλγαρους, Πομάκους, Εβραίους, Αρμένιους). Ήταν τόσο πολλοί, που κρατούσαν ολόκληρες πόλεις σε ομηρία. Ήταν οπλισμένοι με πιστόλια, γιαταγάνια και μακρύκανα όπλα, τα οποία έγινα γνωστά με την ονομασία «κιρτζαλίδικα».

Ο Σέρβος ιστορικός Vuk Karadžić σε μια μελέτη του για τα όπλα του βαλκανικού χώρου γράφει, ότι η krdžalinka ή krdžalijanka είναι όπλο που χρησιμοποιούσαν οι  πολεμιστές krdžalije, έφιπποι νομάδες οι οποίοι ζούσαν από τις ληστείες και μίσθωναν τις υπηρεσίες τους σε όποιον έδινε τα περισσότερα χρήματα. Τα «κιρτζαλίδικα» όπλα, ήταν περίτεχνα διακοσμημένα με πολύ μεράκι.

Οι Κιρτζαλήδες ληστές ήταν ονομαστοί για τα χαρέμια τους από αιχμάλωτες σκλάβες, οι οποίες ντυμένες άνδρες τους συνόδευαν στο πεδίο της μάχης, καθώς και για την πολυτέλεια των ρούχων τους από βελούδο και μετάξι. Άλλοι ιστορικοί αναφέρουν, πως τους Κιρτζαλήδες ληστές συνόδευαν τσιγγάνες, τις οποίες χρησιμοποιούσαν για την κάθε μορφής διασκέδασή τους. Τα άλογά τους τα στόλιζαν με τα χρυσά και ασημένια στολίδια στις σέλλες και τα ηνία τους.

Οι Οθωμανοί «αγιάνηδες» δηλαδή οι πλούσιοι γαιοκτήμονες αλλά και ορισμένοι πασάδες, τους προσλάμβαναν για να αντιστέκονται στις αυθαιρεσίες της εξουσίας τους αυτοκρατορίας. Πολλοί από αυτούς πολέμησαν κατά τον Αυστρο-τουρκικό πόλεμο του 1787- 91 και αφού απολύθηκαν, πολλοί υπηρέτησαν τον πασά του Βιδινίου Οσμάν Πασβάνογλου(1758-1807). Ο Πασβάνογλου λέγεται πώς είχε φιλία με το Ρήγα Φερραίο, ο οποίος του μεταλαμπάδευσε τις ιδέες του για Βαλκανική Ομοσπονδία εκτός της Οθωμανικής εξουσίας. 

*Ο Πασβάνογλου. Αρχείο Γενναδείου Βιβλιοθήκης

Στο Θούριό του μάλιστα ο Ρήγας Φερραίος απευθύνεται και στον Πασβάνογλου, ζητώντας γενικό ξεσηκωμό των Ελλήνων:

"Βουλγάροι κι Αρβανίτες, Αρμένιοι και Ρωμιοί,

Αράπηδες και άσπροι, με μια κοινήν ορμή,

Για την ελευθερίαν, να ζώσωμεν σπαθί,

πως είμαστ' αντριωμένοι, παντού να ξακουσθή".

-------------------

"Σας κράζει η Ελλάδα, σας θέλει, σας πονεί,

ζητά την συνδρομήν σας, με μητρική φωνή.

Τι στέκεις Παζβαντζιόγλου, τόσον εκστατικός;

τινάξου στο Μπαλκάνι, φώλιασε σαν αητός".

Κατά τον πρώτο σέρβικο ξεσηκωμό, οι Κιρτζαλήδες πολέμησαν και με τις  δύο πλευρές ως μισθοφόροι. Δηλαδή και με τους Τούρκους και με τους Σέρβους.

*Το παλαιό Κίρτζαλη

Το φαινόμενο

Το φαινόμενο των ληστών του Κίρτζαλη μελετήθηκε από Βούλγαρους ιστοριογράφους και σχετίσθηκε με το φαινόμενο της παρακμής του κοινωνικο-οικονομικού συστήματος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας κατά το τον 17^ο και 18^ο αιώνα.

Ο Ανδρέας Λυμπεράτος στη μελέτη του «Οικονομία, πολιτική και εθνική ιδεολογία- Η διαμόρφωση των εθνικών κομμάτων στη Φιλιππούπολη του 19^ου αιώνα» (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2009) σημειώνει επικαλούμενος βούλγαρους ιστορικούς, ότι:

Οι διαστάσεις και τα χαρακτηριστικά του, ξεχωρίζουν το κοινωνικό αυτό φαινόμενο από τις ενδημικές εκδηλώσεις ληστείας κατά την προηγούμενη και την επόμενη περίοδο: Εν προκειμένω έχουμε να κάνουμε με πολυπρόσωπες (πολλές εκατοντάδες και χιλιάδες μέλη) πολυσυλλεκτικές ως προς την κοινωνική και εθνοτική σύνθεσή τους και αυθόρμητα συγκροτημένες συμμορίες, που εκδηλώνουν τις ενέργειές τους στις πεδιάδες και έχουν στόχοι τη ληστεία και τη λεηλασία οικισμών, συμπεριλαμβανομένων και πόλεων, αναλαμβάνοντας ανοιχτές στρατιωτικές επιχειρήσεις στηριζόμενοι στις συμμαχίες τους με τους αγιάνηδες ή και ανεξάρτητα από αυτούς.

Ο Ανδρέας Λυμπεράτος, γράφει επίσης ότι:

«Σε αντίθεση με άλλες περιοχές της αυτοκρατορίας όπου ισχυροί τοπικοί ηγεμόνες (Παζβάνογλου, Μπουσατλήδες, Αλή Πασάς Τεπελενλής κ.ά.) κατόρθωσαν να οργανώσουν τις συμμορίες υπό την εξουσία τους και να ελέγξουν μεγάλες περιοχές, στη Θράκη και πιο ειδικά στην περιοχή της Φιλιππούπολης, επικρατεί μια απόλυτα ασταθής κατάσταση. Η ύπαρξη πολλών μικρότερης δυναμικότητας αγιάνηδων, με τους οποίους έρχονται σε εφήμερες συμμαχίες οι Κιρτζαλήδες, τα ίδια τα χαρακτηριστικά της περιοχής ως περάσματος, αλλά και η πολιτική επιλογή της Πύλης να επικεντρωθεί στη διατήρηση υπό τον έλεγχό της, της βασικής στρατιωτικής οδού (της άγουσας από την Κωνσταντινούπολη προς το Βελιγράδι μέσω της Αδριανούπολης και Φιλιππούπολης), δεν επέτρεψαν την εδραίωση κάποιου ισχυρού ηγεμόνα στην περιοχή, αν και μετέτρεψαν τη βορειοθρακική κοιλάδα σε πεδίο συνεχών συγκρούσεων και καταστροφών για περισσότερα από 20 χρόνια».

*Η περιοχή του Κίρτζαλη

Αυτές όμως οι ταραχές αναστάτωσαν τις πόλεις της περιοχής και ιδιαίτερα την αναπτυσσόμενη Φιλιππούπολη, η οποία ως μεγάλο αστικό κέντρο παρέμεινε υπό τον έλεγχο του Σουλτάνου και χρησιμοποιήθηκε ως  κέντρο επιχειρήσεων των στρατιωτικών ηγητόρων (μπεϊλερμπεήδες) Χακί Πασά (1796-1797) και Μουσταφά Πασά (1797) εναντίον των ληστών του Κίρτζαλη. Και η Φιλιππούπολη όμως παρά το σχετικό της αυτό πλεονέκτημα γνώρισε εσωτερικές εξεγέρσεις γενιτσάρων και άλλων ενόπλων, οι οποίοι κατά καιρούς επέβαλαν δυσβάστακτους φόρους (π.χ. φόρος «σεϊμέν παρασί» που πήγαινε υπέρ του τάγματος των σεϊμένηδων γενιτσάρων).

Το 1807 η Φιλιππούπολη βρέθηκε υπό την απειλή κατάληψής της από Κιρτζαλήδες του Εμίν Αγά από το Χάσκοβο. Οι πρόκριτοι της πόλης και οι συντεχνίες κατέβαλαν το υπέρογκο ποσό που ζήτησε ο Εμίν Αγάς για να αποφύγουν την επίθεση.

Οι Βούλγαροι ιστορικοί εντάσσουν το φαινόμενο των Κιρτζαλήδων ληστών, στο φαινόμενο της «φεουδαρχικής αναρχίας» που ταλάνισε την Οθωμανική Αυτοκρατορία στα τέλη του 18^ου και του στις αρχές του 190υ αιώνα.

Ένα τέτοιο παράδειγμα πλην των ληστειών των Κιρτζαλήδων είναι ακόμα και η κατάληψη της πόλης της Φιλιππούπολης για δύο χρόνια (1810-1812) από Μπεκιρλιλή Καρά Μουσταφά Αγά, πρώην οπλαρχηγό του Πασβάνογλου.

Τελικά η δράση των Κιρτζαλήδων ληστών, άρχισε να τερματίζεται από το 1804 όταν ο σουλτάνος Σελήμ Γ΄ (1789- 1807) έστειλε στρατό και τους εξόντωσε σιγά- σιγά.

Παντελής Στεφ. Αθανασιάδης

ΠΗΓΕΣ

-Ανδρέας Λυμπεράτος «Οικονομία, πολιτική και εθνική ιδεολογία- Η διαμόρφωση των εθνικών κομμάτων στη Φιλιππούπολη του 19ου αιώνα» (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης) 2009.

-Vera Mutafcieva “Kardzalijsko vreme” Sofia 1977.

-Μανάκας Δημήτριος «Κιρτζαλήδες, Πομάκοι, Αγριάνοι, Νταγλήδες και Κιζιλ-μπάσηδες, οικούντες πέριξ του όρους Ροδόπης» Αρχείον Θρακικού Λαογραφικού και Γλωσσικού Θησαυρού 20, σελ. 334-336, Αθήνα 1955.