Γράφει ο Παντελής Στεφ. Αθανασιάδης
Διώχνεις με μάνα διώχνεις με
στ’ αλήθεια θα πααίνω.
Αχ, με τα πουλάκια θα διαβώ
κι μι τα χελιδόνια.
Αχ και τα πουλιά θα νέρχουνται
κι εγώ πάντα θα λείπω.
(Δημοτικό τραγούδι της Ανατολικής Ρωμυλίας)
Ο ξεριζωμός του Ελληνισμού της Ανατολικής Ρωμυλίας, που άρχισε από το
1880 με τη βίαιη προσάρτησή της στο νεότευκτο Βουλγαρικό κράτος και συνεχίσθηκε
έως το πρώτο τέταρτο και πλέον του 20ου αιώνα, είναι ένα ανομολόγητο
δράμα μιας εθνοκάθαρσης, η οποία δεν δικαιώθηκε ποτέ.
Χωριά και πόλεις εγκαταλείφθηκαν άλλοτε με βία και άλλοτε εθελοντικά, βάσει διακρατικών συμφωνιών. Σε καμιά περίπτωση όμως ο εκπατρισμός των Ελλήνων αυτής της μαρτυρικής περιοχές, δεν έγινε ομαλά, εξαιτίας του ρεβανσισμού των Βουλγάρων. Όλες οι οικογένειες έχουν να αφηγηθούν για τις βάρβαρες συνθήκες του εκπατρισμού των Ελλήνων από εκεί. Το ίδιο και όλα τα χωριά.
Η τελευταία Συνθήκη υπογράφηκε στο προάστιο του Παρισιού Νεϊγύ στις 27 Νοεμβρίου 1919 και είχε ως σκοπό εκτός από την παραχώρηση της Δυτικής Θράκης στους συμμάχους της Αντάντ και την επίλυση των προβλημάτων που δημιουργούνταν από τη μετανάστευση των πληθυσμών, δεδομένου ότι έπρεπε οι Βούλγαροι έποικοι να επιστρέψουν στη Βουλγαρία. Μεταξύ Βουλγαρίας και Ελλάδας υπογράφτηκε ειδική συνθήκη η οποία προέβλεπε την εθελούσια ανταλλαγή των πληθυσμών. Αργότερα στις 18 Δεκεμβρίου 1920 συστάθηκε και Μικτή Επιτροπή Ελληνοβουλγαρικής Μετανάστευσης, η διάρκεια της οποίας ορίσθηκε στα 10 χρόνια. Tα δύο μέλη της Μικτής Επιτροπής, διόρισε η Κοινωνία των Εθνών. Η Μικτή Επιτροπή εκπόνησε κανόνες και σχέδιο πληρωμής αποζημιώσεων στους μεταναστεύοντες. Αυτοί οι κανόνες προσδιόριζαν τις λεπτομέρειες της μετανάστευσης και καθόριζαν την περιουσία που θα έπαιρναν μαζί τους, όσοι μετανάστευαν ή θα γίνονταν εκκαθάριση των περιουσιακών στοιχείων που θα εγκαταλείπονταν. Το σχέδιο πληρωμής καθόριζε τους όρους πληρωμής των μεταναστών και τον διακανονισμό μεταφοράς πόρων από τη μία χώρα στην άλλη. Ορίσθηκε οι μετανάστες να παίρνουν σε μετρητά το 10% της αξίας της ακίνητης περιουσίας από τη χώρα προέλευσης και το υπόλοιπο 90% σε ομολογίες (γραμμάτια) από τη χώρα υποδοχής. Παρόλο που η Συνθήκη του Νεϊγύ για την αμοιβαία, εθελοντική μετανάστευση των μειονοτήτων της Ελλάδος και της Βουλγαρία υπογράφηκε τον Νοέμβριο του 1919, η ουσιαστική εφαρμογή της άρχισε στα τέλη του 1922. Σε εκτέλεση της Σύμβασης αυτής, ψηφίσθηκε ο νόμος 2680/1922 και από 6 Μαρτίου 1922 σχετικός Κανονισμός, που κυρώθηκε με στις 18 Ιουνίου 1922 με Βασιλικό Διάταγμα. Αυτές οι πράξεις ψηφίσθηκαν ταυτόχρονα και στη Βουλγαρία. Με βάση την προαναφερθείσα σύμβαση, περίπου 50.000 Έλληνες μετανάστευσαν από τη Βουλγαρία στην Ελλάδα και 90.000 Βούλγαροι από την Ελλάδα στη Βουλγαρία. Κατά δε τις επίσημες στατιστικές παρέμειναν στην Ελλάδα 41.017 σλαβόφωνοι που δεν επιθυμούσαν να μεταναστεύσουν.
Στην Ανατολική Ρωμυλία το 1885, οι ελληνικής καταγωγής κάτοικοι ανέρχονταν σε 300.000. Οι Έλληνες κατοικούσαν σε συμπαγείς πληθυσμούς σε περίπου 80 πόλεις και χωριά ως τα χρόνια της ανταλλαγής πληθυσμών, οπότε και εφαρμόστηκε η σχετική διάταξη της συνθήκης του Νεϊγύ μεταξύ Ελλάδας και Βουλγαρίας για εθελούσια ανταλλαγή πληθυσμών. Η ανταλλαγή αυτή, δεν έγινε με τις καλύτερες των συνθηκών για το ελληνικό στοιχείο.